क्षान्तिपारमिता -शांतीदेवकृत-Marathi Translation

क्षान्तिपारमिता -शांतीदेवकृत-Marathi Translation

 Marathi Translation of 6th Chapter of BodhiSattva by ShnatiDeva produced by Google AI Studio Gemini 2.5

शांतीदेवकृत मूळ संस्कृत श्लोक 

 ६ क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः।

सर्वमेतत्सुचरितं दानं सुगतपूजनम्।

कृतं कल्पसहस्रैर्यत्प्रतिघः प्रतिहन्ति तत्॥ १॥

न च द्वेषसमं पापं न च क्षान्तिसमं तपः।

तस्मात्क्षान्तिं प्रयत्नेन भावयेद्विविधैर्नयैः॥ २॥

मनः शमं न गृह्णाति न प्रीतिसुखमश्नुते।

न निद्रां न धृतिं याति द्वेषशल्ये हृदि स्थिते॥ ३॥

पूजयत्यर्थमानैर्यान् येऽपि चैनं समाश्रिताः।

तेऽप्येनं हन्तुमिच्छन्ति स्वामिनं द्वेषदुर्भगम्॥ ४॥

सुहृदोऽप्युद्विजन्तेऽस्माद् ददाति न च सेव्यते।

संक्षेपान्नास्ति तत्किंचित् क्रोधनो येन सुस्थितः॥ ५॥

एवमादीनि दुःखानि करोतीत्यरिसंज्ञया।

यः क्रोधं हन्ति निर्बन्धात् स सुखीह परत्र च॥ ६॥

अनिष्टकरणाज्जातमिष्टस्य च विघातनात्।

दौर्मनस्याशनं प्राप्य द्वेषो दृप्तो निहन्ति माम्॥ ७॥

तस्माद्विघातयिष्यामि तस्याशनमहं रिपोः।

यस्मान्न मद्वधादन्यत्कृत्यमस्यास्ति वैरिणः॥ ८॥

अत्यनिष्टागमेनापि न क्षोभ्या मुदिता मया।

दौर्मनस्येऽपि नास्तीष्टं कुशलं त्ववहीयते॥ ९॥

यद्यस्त्येव प्रतीकारो दौर्मनस्येन तत्र किम्।

अथ नास्ति प्रतीकारो दौर्मनस्येन तत्र किम्॥ १०॥

दुःखं न्यक्कारपारुष्यमयशश्चेत्यनीप्सितम्।

प्रियाणामात्मनो वापि शत्रोश्चैतद्विपर्ययात्॥ ११॥

कथंचिल्लभ्यते सौख्यं दुःखं स्थितमयत्नतः।

दुःखेनैव च निःसारः चेतस्तस्माद् दृढीभव॥ १२॥

दुर्गापुत्रककर्णाटा दाहच्छेदादिवेदनाम्।

वृथा सहन्ते मुक्त्यर्थमहं कस्मात्तु कातरः॥ १३॥

न किंचिदस्ति तद्वस्तु यदभ्यासस्य दुष्करम्।

तस्मान्मृदुव्यथाभ्यासात् सोढव्यापि महाव्यथा॥ १४॥

उद्दंशदंशमशकक्षुत्पिपासादिवेदनाम्।

महत्कण्ड्वादिदुःखं च किमनर्थं न पश्यसि॥ १५॥

शीतोष्णवृष्टिवाताध्वव्याधिबन्धनताडनैः।

सौकुमार्यं न कर्तव्यमन्यथा वर्धते व्यथा॥ १६॥

केचित्स्वशोणितं दृष्ट्वा विक्रमन्ते विशेषतः।

परशोणितमप्येके दृष्ट्वा मूर्च्छां व्रजन्ति यत्॥ १७॥

तच्चित्तस्य दृढत्वेन कातरत्वेन चागतम्।

दुःखदुर्योधनस्तस्माद्भवेदभिभवेद्व्‍यथाम्॥ १८॥

दुःखेऽपि नैव चित्तस्य प्रसादं क्षोभयेद् बुधः।

संग्रामो हि सह क्लेशैर्युद्धे च सुलभा व्यथा॥ १९॥

उरसारातिघातान् ये प्रतीच्छन्तो जयन्त्यरीन्।

ते ते विजयिनः शूराः शेषास्तु मृतमारकाः॥ २०॥

गुणोऽपरश्च दुःखस्य यत्संवेगान्मदच्युतिः।

संसारिषु च कारुण्यं पापाद्भीतिर्जिने स्पृहा॥ २१॥

पित्तादिषु न मे कोपो महादुःखकरेष्वपि।

सचेतनेषु किं कोपः तेऽपि प्रत्ययकोपिताः॥ २२॥

अनिष्यमाणमप्येतच्छूलमुत्पद्यते यथा।

अनिष्यमाणोऽपि बलात्क्रोध उत्पद्यते तथा॥ २३॥

कुप्यामीति न संचिन्त्य कुप्यति स्वेच्छया जनः।

उत्पत्स्य इत्यभिप्रेत्य क्रोध उत्पद्यते न च॥ २४॥

ये केचिदपराधाश्च पापानि विविधानि च।

सर्वं तत्प्रत्ययबलात् स्वतन्त्रं तु न विद्यते॥ २५॥

न च प्रत्ययसामग्र्या जनयामीति चेतना।

न चापि जनितस्यास्ति जनितोऽस्मीति चेतना॥ २६॥

यत्प्रधानं किलाभीष्टं यत्तदात्मेति कल्पितम्।

तदेव हि भवाभीति न संचिन्त्योपजायते॥ २७॥

अनुत्पन्नं हि तन्नास्ति क इच्छेद्भवितुं तदा।

विषयव्यापृतत्वाच्च निरोद्धुमपि नेहते॥ २८॥

नित्यो ह्यचेतनश्चात्मा व्योमवत् स्फुटमक्रियः।

प्रत्ययान्तरसङ्गेऽपि निर्विकारस्य का क्रिया॥ २९॥

यः पूर्ववत् क्रियाकाले क्रियायास्तेन किं कृतम्।

तस्य क्रियेति संबन्धे कतरत्तन्निबन्धनम्॥ ३०॥

एवं परवशं सर्वं यद्वशं सोऽपि चावशः।

निर्माणवदचेष्टेषु भावेष्वेवं क्व कुप्यते॥ ३१॥

वारणापि न युक्तैवं कः किं वारयतीति चेत्।

युक्ता प्रतीत्यता यस्माद्दुःखस्योपरतिर्मता॥ ३२॥

तस्मादमित्रं मित्रं वा दृष्ट्वाप्यन्यायकारिणम्।

ईदृशाः प्रत्यया अस्येत्येवं मत्वा सुखी भवेत्॥ ३३॥

यदि तु स्वेच्छया सिद्धिः सर्वेषामेव देहिनाम्।

न भवेत्कस्यचिद्दुःखं न दुःखं कश्चिदिच्छति॥ ३४॥

प्रमादादात्मनात्मानं बाधन्ते कण्टकादिभिः।

भक्तच्छेदादिभिः कोपाद्दुरापस्त्र्यादिलिप्सया॥ ३५॥

उद्बन्धनप्रपातैश्च विषापथ्यादिभक्षणैः।

निघ्नन्ति केचिदात्मानपुण्याचरणेन च॥ ३६॥

यदैवं क्लेशवश्यवाद् घ्नन्त्यात्मानमपि प्रियम्।

तदैषां परकायेषु परिहारः कथं भवेत्॥ ३७॥

क्लेशोन्मत्तीकृतेष्वेषु प्रवृत्तेष्वात्मघातने।

न केवलं दया नास्ति क्रोध उत्पद्यते कथम्॥ ३८॥

यदि स्वभावो बालानां परोपद्रवकारिता।

तेषु कोपो न युक्तो मे यथाग्नौ दहनात्मके॥ ३९॥

अथ दोषोऽयमागन्तुः सत्त्वाः प्रकृतिपेशलाः।

तथाप्ययुक्तस्तत्कोपः कटुधूमे यथाम्बरे॥ ४०॥

मुख्यं दण्डादिकं हित्वा प्रेरके यदि कुप्यते।

द्वेषेण प्रेरितः सोऽपि द्वेषे द्वेषोऽस्तु मे वरम्॥ ४१॥

मयापि पूर्वं सत्त्वानामीदृश्येव व्यथा कृता।

तस्मान्मे युक्तमेवैतत्सत्त्वोपद्रवकारिणः॥ ४२॥

तच्छस्त्रं मम कायश्च द्वयं दुःखस्य कारणम्।

तेन शस्त्रं मया कायो गृहीतः कुत्र कुप्यते॥ ४३॥

गण्डोऽयं प्रतिमाकारो गृहीतो घट्टनासहः।

तृष्णान्धेन मया तत्र व्यथायां कुत्र कुप्यते॥ ४४॥

दुःखं नेच्छामि दुःखस्य हेतुमिच्छामि बालिशः।

स्वापराधागते दुःखे कस्मादन्यत्र कुप्यते॥ ४५॥

असिपत्रवनं यद्वद्यथा नारकपक्षिणः।

मत्कर्मजनिता एव तथेदं कुत्र कुप्यते॥ ४६॥

मत्कर्मचोदिता एव जाता मय्यपकारिणः।

येन यास्यन्ति नरकान्मयैवामी हता ननु॥ ४७॥

एतानाश्रित्य मे पापं क्षीयते क्षमतो बहु।

मामाश्रित्य तु यान्त्येते नरकान् दीर्घवेदनान्॥ ४८॥

अहमेवापकार्येषां ममैते चोपकारिणः।

कस्माद्विपर्ययं कृत्वा खलचेतः प्रकुप्यसि॥४९॥

भवेन्ममाशयगुणो न यामि नरकान् यदि।

एषामत्र किमायातं यद्यात्मा रक्षितो मया॥ ५०॥

अथ प्रत्यपकारी स्यां तथाप्येते न रक्षिताः।

हीयते चापि मे चर्या तस्मान्नष्टास्तपस्विनः॥ ५१॥

मनो हन्तुममूर्तत्वान्न शक्यं केनचित्क्वचित्।

शरीराभिनिवेशात्तु चित्तं दुःखेन बाध्यते॥५२॥

न्यक्कारः परुषं वाक्यमयशश्चेत्ययं गणः।

कायं न बाधते तेन चेतः कस्मात्प्रकुप्यसि॥ ५३॥

मय्यप्रसादो योऽन्येषां स मां किं भक्षयिष्यति।

इह जन्मान्तरे वापि येनासौ मेऽनभीप्सितः॥ ५४॥

लाभान्तरायकारित्वाद् यद्यसौ मेऽनभीप्सितः।

नङ्क्ष्यतीहैव मे लाभः पापं तु स्थास्यति ध्रुवम्॥ ५५॥

वरमद्यैव मे मृत्युर्न मिथ्याजीवितं चिरम्।

यस्माच्चिरमपि स्थित्वा मृत्युदुःखं तदेव मे॥ ५६॥

स्वप्ने वर्षशतं सौख्यं भुक्त्वा यश्च विबुध्यते।

मुहूर्तमपरो यश्च सुखी भूत्वा विबुध्यते॥ ५७॥

ननु (नूनं ?) निवर्तते सौख्यं द्वयोरपि विबुद्धयोः।

सैवोपमा मृत्युकाले चिरजीव्यल्पजीविनोः॥ ५८॥

लब्ध्वापि च बहूंल्लाभान् चिरं भुक्त्वा सुखान्यपि।

रिक्तहस्तश्च नग्नश्च यास्यामि मुषितो यथा॥ ५९॥

पापक्षयं च पुण्यं च लाभाज्जीवन् करोमि चेत्।

पुण्यक्षयश्च पापं च लाभार्थं क्रुध्यतो ननु॥ ६०॥

यदर्थमेव जीवामि तदेव यदि नश्यति।

किं तेन जीवितेनापि केवलाशुभकारिणा॥ ६१॥

अवर्णवादिनि द्वेषः सत्त्वान्नाशयतीति चेत्।

परायशस्करेऽप्येवं कोपस्ते किं न जायते॥ ६२॥

परायत्ताप्रसादत्वादप्रसादिषु ते क्षमा।

क्लेशात्पादपरायत्ते क्षमा नावर्णवादिनि॥ ६३॥

प्रतिमास्तूपसद्धर्मनाशकाक्रोशकेषु च।

न युज्यते मम द्वेषो बुद्धादीनां न हि व्यथा॥ ६४॥

गुरुसालोहितादीनां प्रियाणां चापकारिषु।

पूर्ववत्प्रत्ययोत्पादं दृष्ट्वा कोपं निवारयेत्॥ ६५॥

चेतनाचेतनकृता देहिनां नियता व्यथा।

सा व्यथा चेतने दृष्टा क्षमस्वैनां व्यथामतः॥ ६६॥

मोहादेकेऽपराध्यन्ति कुप्यन्त्यन्ये विमोहिताः।

ब्रूमः कमेषु निर्दोषं कं वा ब्रूमोऽपराधिनम्॥ ६७॥

कस्मादेवं कृतं पूर्वं येनैवं बाध्यसे परैः।

सर्वे कर्मपरायत्ताः कोऽहमत्रान्यथाकृतौ॥ ६८॥

एवं बुद्ध्‍वा तु पुण्येषु तथा यत्नं करोम्यहम्।

येन सर्वे भविष्यन्ति मैत्रचित्ताः परस्परम्॥ ६९॥

दह्यमाने गृहे यद्वदग्निर्गत्वा गृहान्तरम्।

तृणादौ यत्र सज्येत तदाकृष्यापनीयते॥ ७०॥

एवं चित्तं यदासङ्गाद्दह्यते द्वेषवह्निना।

तत्क्षणं तत्परित्याज्यं पुण्यात्मोद्दाहशङ्कया॥ ७१॥

मारणीयः करं छित्त्वा मुक्तश्चेत्किमभद्रकम्।

मनुष्यदुःखैर्नरकान्मुक्तश्चेत्किमभद्रकम्॥ ७२॥

यद्येतन्मात्रमेवाद्य दुःखं सोढुं न पार्यते।

तन्नारकव्यथाहेतुः क्रोधः कस्मान्न वार्यते॥ ७३॥

कोपार्थमेवमेवाहं नरकेषु सहस्रशः।

कारितोऽस्मि न चात्मार्थः परार्थो वा कृतो मया॥ ७४॥

न चेदं तादृशं दुःखं महार्थं च करिष्यति।

जगद्दुःखहरे दुःखे प्रीतिरेवात्र युज्यते॥ ७५॥

यदि प्रीतिसुखं प्राप्तमन्यैः स्तुत्वा गुणोर्जितम्।

मनस्त्वमपि तं स्तुत्वा कस्मादेवं न हृष्यसि॥ ७६॥

इदं च ते हृष्टिसुखं निरवद्यं सुखोदयम्।

न वारितं च गुणिभिः परावर्जनमुत्तमम्॥ ७७॥

तस्यैव सुखमित्येवं तवेदं यदि न प्रियम्।

भृतिदानादिविरतेर्दृष्टादृष्टं हतं भवेत्॥ ७८॥

स्वगुणे कीर्त्यमाने च परसौख्यमपीच्छसि।

कीर्त्यमाने परगुणे स्वसौख्यमपि नेच्छसि॥ ७९॥

बोधिचित्तं समुत्पाद्य सर्वसत्त्वसुखेच्छया।

स्वयं लब्धसुखेष्वद्य कस्मात्सत्त्वेषु कुप्यसि॥ ८०॥

त्रैलोक्यपूज्यं बुद्धत्वं सत्त्वानां किल वाञ्छसि।

सत्कारमित्वरं दृष्ट्वा तेषां किं परिदह्यसे॥ ८१॥

पुष्णाति यस्त्वया पोष्यं तुभ्यमेव ददाति सः।

कुटुम्बजीविनं लब्ध्वा न हृष्यसि प्रकुप्यसि॥ ८२॥

स किं नेच्छसि सत्त्वानां यस्तेषां बोधिमिच्छति।

बोधिचित्तं कुतस्तस्य योऽन्यसंपदि कुप्यति॥ ८६॥

यदि तेन न तल्लब्धं स्थितं दानपतेर्गृहे।

सर्वथापि न तत्तेऽस्ति दत्तादत्तेन तेन किम्॥ ८४॥

किं वारयतु पुण्यानि प्रसन्नान् स्वगुणानथ।

लभमानो न गृह्णातु वद केन न कुप्यसि॥ ८५॥

न केवलं त्वमात्मानं कृतपापं न शोचसि।

कृतपुण्यैः सह स्पर्धामपरैः कर्तुमिच्छसि॥ ८६॥

जातं चेदप्रियं शत्रोस्त्वत्तुष्ट्या किं पुनर्भवेत्।

त्वदाशंसनमात्रेण न चाहेतुर्भविष्यति॥ ८७॥

अथ त्वदिच्छया सिद्धं तद्दुःखे किं सुखं तव।

अथाप्यर्थो भवेदेवमनर्थः को न्वतः परः॥ ८८॥

एतद्धि बडिशं घोरं क्लेशबाडिशिकार्पितम्।

यतो नरकपालास्त्वां क्रीत्वा पक्ष्यन्ति कुम्भिषु॥ ८९॥

स्तुतिर्यशोऽथ सत्कारो न पुण्याय न चायुषे।

न बलार्थं न चारोग्ये न च कायसुखाय मे॥ ९०॥

एतावांश्च भवेत्स्वार्थो धीमतः स्वार्थवेदिनः।

मद्यद्यूतादि सेव्यं स्यान्मानसं सुखमिच्छता॥ ९१॥

यशोर्थं हारयन्त्यर्थमात्मानं मारयन्त्यपि।

किमक्षराणि भक्ष्याणि मृते कस्य च तत्सुखम्॥ ९२॥

यथा पांशुगृहे भिन्ने रोदित्यार्तरवं शिशुः।

तथा स्तुतियशोहानौ स्वचित्तं प्रतिभाति मे॥ ९३॥

शब्दस्तावदचित्तत्वात् स मां स्तौतीत्यसंभवः।

परः किल मयि प्रीत इत्येतत्प्रीतिकारणम्॥ ९४॥

अन्यत्र मयि वा प्रीत्या किं हि मे परकीयया।

तस्यैव तत्प्रीतिसुखं भागो नाल्पोऽपि मे ततः॥ ९५॥

तत्सुखेन सुखित्वं चेत्सर्वत्रैव ममास्तु तत्।

कस्मादन्यप्रसादेन सुखितेषु न मे सुखम्॥ ९६॥

तस्मादहं स्तुतोऽस्मीति प्रीतिरात्मनि जायते।

तत्राप्येवमसंबन्धात् केवलं शिशुचेष्टितम्॥ ९७॥

स्तुत्यादयश्च मे क्षेमं संवेगं नाशयन्त्यमी।

गुणवत्सु च मात्सर्यं संपत्कोपं च कुर्वते॥ ९८॥

तस्मात्स्तुत्यादिघाताय मम ये प्रत्युपस्थिताः।

अपायपातरक्षार्थं प्रवृत्ता ननु ते मम॥ ९९॥

मुक्त्यर्थिनश्चायुक्तं मे लाभसत्कारबन्धनम्।

ये मोचयन्ति मां बन्धाद्द्‍वेषस्तेषु कथं मम॥ १००॥

दुःखं प्रवेष्टुकामस्य ये कपाटत्वमागताः।

बुद्धाधिष्ठानत इव द्वेषस्तेषु कथं मम॥ १०१॥

पुण्यविघ्नः कृतोऽनेनेत्यत्र कोपो न युज्यते।

क्षान्त्या समं तपो नास्ति नन्वेतत्तदुपस्थितम्॥ १०२॥

अथाहमात्मदोषेण न करोमि क्षमामिह।

मयैवात्र कृतो विघ्नः पुण्यहेतावुपस्थिते॥ १०३॥

यो हि येन विना नास्ति यस्मिंश्च सति विद्यते।

स एव कारणं तस्य स कथं विघ्न उच्यते॥ १०४॥

न हि कालोपपन्नेन दानविघ्नः कृतोऽर्थिना।

न च प्रव्राजके प्राप्ते प्रव्रज्याविघ्न उच्यते॥ १०५॥

सुलभा याचका लोके दुर्लभास्त्वपकारिणः।

यतो मेऽनपराधस्य न कश्चिदपराध्यति॥ १०६॥

अश्रमोपार्जितस्तस्माद्गृहे निधिरिवोत्थितः।

बोधिचर्यासहायत्वात् स्पृहणीयो रिपुर्मम॥ १०७॥

मया चानेन चोपात्तं तस्मादेतत् क्षमाफलम्।

एतस्मै प्रथमं देयमेतत्पूर्वा क्षमा यतः॥ १०८॥

क्षमासिद्ध्याशयो नास्य तेन पूज्यो न चेदरिः।

सिद्धिहेतुरचित्तोऽपि सद्धर्मः पूज्यते कथम्॥ १०९॥

अपकाराशयोऽस्येति शत्रुर्यदि न पूज्यते।

अन्यथा मे कथं क्षान्तिर्भिषजीव हितोद्यते॥ ११०॥

तद्दुष्टाशयमेवातः प्रतीत्योत्पद्यते क्षमा।

स एवातः क्षमाहेतुः पूज्यः सद्धर्मवन्मया॥ १११॥

सत्त्वक्षेत्रं जिनक्षेत्रमित्यतो मुनिनोदितम्।

एतानाराध्य बहवः संपत्पारं यतो गताः॥ ११२॥

सत्त्वेभ्यश्च जिनेभ्यश्च बुद्धधर्मागमे समे।

जिनेषु गौरवं यद्वन्न सत्त्वेष्विति कः क्रमः॥ ११३॥

आशयस्य च माहात्म्यं न स्वतः किं तु कार्यतः।

समं च तेन माहात्म्यं सत्त्वानां तेन ते समाः॥ ११४॥

मैत्र्याशयश्च यत्पूज्यः सत्त्वमाहात्म्यमेव तत्।

बुद्धप्रसादाद्यत्पुण्यं बुद्धमाहात्म्यमेव तत्॥ ११५॥

बुद्धधर्मागमांशेन तस्मात्सत्त्वा जिनैः समाः।

न तु बुद्धैः समाः केचिदनन्तांशैर्गुणार्णवैः॥ ११६॥

गुणसारैकराशीनां गुणोऽणुरपि चेत्क्वचित्।

दृश्यते तस्य पूजार्थं त्रैलोक्यमपि न क्षमम्॥ ११७॥

बुद्धधर्मोदयांशस्तु श्रेष्ठः सत्त्वेषु विद्यते।

एतदंशानुरूप्येण सत्त्वपूजा कृता भवेत्॥ ११८॥

किं च निश्छद्मबन्धूनामप्रमेयोपकारिणाम्।

सत्त्वाराधनमुत्सृज्य निष्कृतिः का परा भवेत्॥ ११९॥

भिन्दन्ति देहं प्रविशन्त्यवीचिं

येषां कृते तत्र कृते कृतं स्यात्।

महापकारिष्वपि तेन सर्वं

कल्याणमेवाचरणीयमेषु॥ १२०॥

स्वयं मम स्वामिन एव तावद्

यदर्थमात्मन्यपि निर्व्यपेक्षाः।

अहं कथं स्वामिषु तेषु तेषु

करोमि मानं न तु दासभावम्॥ १२१॥

येषां सुखे यान्ति मुदं मुनीन्द्राः

येषां व्यथायां प्रविशन्ति मन्युम्।

तत्तोषणात्सर्वमुनीन्द्रतुष्टि -

स्तत्रापकारेऽपकृतं मुनीनाम्॥ १२२॥

आदीप्तकायस्य यथा समन्ता-

न्न सर्वकामैरपि सौमनस्यम्।

सत्त्वव्यथायामपि तद्वदेव

न प्रीत्युपायोऽस्ति दयामयानाम्॥ १२३॥

तस्मान्मया यज्जनदुःखदेन

दुःखं कृतं सर्वमहाकृपाणाम्।

तदद्य पापं प्रतिदेशयामि

यत्खेदितास्तन्मुनयः क्षमन्ताम्॥ १२४॥

आराधनायाद्य तथागतानां

सर्वात्मना दास्यमुपैमि लोके।

कुर्वन्तु मे मूर्घ्नि पदं जनौघा

विघ्नन्तु वा तुष्यतु लोकनाथः॥ १२५॥

आत्मीकृतं सर्वमिदं जगत्तैः।

कृपात्मभिर्नैव हि संशयोऽस्ति।

दृश्यन्त एते ननु सत्त्वरूपा-

स्त एव नाथाः किमनादरोऽत्र॥ १२६॥

तथागताराधनमेतदेव

स्वार्थस्य संसाधनमेतदेव।

लोकस्य दुःखापहमेतदेव

तस्मान्ममास्तु व्रतमेतदेव॥ १२७॥

यथैको राजपुरुषः प्रमन्थाति महाजनम्।

विकर्तुं नैव शक्नोति दीर्घदर्शी महाजनः॥ १२८॥

यस्मान्नैव स एकाकी तस्य राजबलं बलम्।

तथा न दुर्बलं कंचिदपराद्धं विमानयेत्॥ १२९॥

यस्मान्नरकपालाश्च कृपावन्तश्च तद्बलम्।

तस्मादाराधयेत्सत्त्वान् भृत्यश्चण्डनृपं यथा॥ १३०॥

कुपितः किं नृपः कुर्याद्येन स्यान्नरकव्यथा।

यत्सत्त्वदौर्मनस्येन कृतेन ह्यनुभूयते॥ १३१॥

तुष्टः किं नृपतिर्दद्याद्यद्बुद्धत्वसमं भवेत्।

यत्सत्त्वसौमनस्येन कृतेन ह्यनुभूयते॥ १३२॥

आस्तां भविष्यद्बुद्धत्वं सत्त्वाराधनसंभवम्।

इहैव सौभाग्ययशःसौस्थित्यं किं न पश्यसि॥ १३३॥

प्रासादिकत्वमारोग्यं प्रामोद्यं चिरजीवितम्।

चक्रवर्तिसुखं स्फीतं क्षमी प्राप्नोति संसरन्॥ १३४॥

इति क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः॥

Here is Marathi Translation

**श्लोक १**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**
    सर्वमेतत्सुचरितं दानं सुगतपूजनम्।
    कृतं कल्पसहस्रैर्यत्प्रतिघः प्रतिहन्ति तत्॥ १॥
*   **मराठी अनुवाद:**
    हजारो कल्पांमध्ये केलेले हे सर्व सुकृत, दान आणि सुगताची (बुद्धाची) पूजा, क्रोधामुळे नष्ट होते.
*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**
    या श्लोकात क्षमाशीलतेचे महत्त्व सांगितले आहे. अनेक युगांमध्ये जमा केलेले पुण्य कर्म, दान आणि बुद्धाची उपासना जरी केली असली, तरी क्रोधाच्या एका क्षणात ते सर्व नष्ट होऊ शकते. त्यामुळे, क्रोधावर नियंत्रण ठेवणे आणि क्षमाशील असणे अत्यंत आवश्यक आहे.

**श्लोक २**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    न च द्वेषसमं पापं न च क्षान्तिसमं तपः।

    तस्मात्क्षान्तिं प्रयत्नेन भावयेद्विविधैर्नयैः॥ २॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    द्वेषासारखे दुसरे पाप नाही आणि क्षमेसारखे दुसरे तप नाही. म्हणून, विविध उपायांनी क्षमा (शीलते)ची भावना वाढवावी.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात द्वेष (तिरस्कार) सर्वात मोठे पाप आहे आणि क्षमा हे सर्वात मोठे तप आहे, असे म्हटले आहे. क्षमाशीलतेची भावना विविध प्रकारे विकसित करण्याचा उपदेश केला आहे. क्षमा हा आंतरिक शांती आणि आध्यात्मिक प्रगतीचा मार्ग आहे.

**श्लोक ३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मनः शमं न गृह्णाति न प्रीतिसुखमश्नुते।

    न निद्रां न धृतिं याति द्वेषशल्ये हृदि स्थिते॥ ३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    हृदयात द्वेषाचे शल्य (काटा) असताना, मन शांत होत नाही, आनंदाचा अनुभव येत नाही, झोप येत नाही आणि धैर्या टिकत नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    द्वेष ही एक नकारात्मक भावना आहे, जी मनाला अशांत करते. ज्या व्यक्तीच्या मनात द्वेष असतो, त्याला शांती, आनंद, झोप आणि धैर्य मिळत नाही. त्यामुळे, द्वेषावर नियंत्रण ठेवणे मानसिक आरोग्यासाठी आवश्यक आहे.

**श्लोक ४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    पूजयत्यर्थमानैर्यान् येऽपि चैनं समाश्रिताः।

    तेऽप्येनं हन्तुमिच्छन्ति स्वामिनं द्वेषदुर्भगम्॥ ४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्यांचा द्वेष केला जातो, ते जरी संपत्ती आणि आदराने त्याची पूजा करत असले, तरी त्याच्या आश्रित असलेल्या लोकांनाही त्या द्वेषी, दुर्दैवी स्वामीला मारायची इच्छा होते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    द्वेषामुळे व्यक्ती इतरांना अप्रिय होते. जरी एखादी व्यक्ती द्वेष करणाऱ्या व्यक्तीचा आदर करत असली, तरी मनात त्याच्याबद्दल नकारात्मक भावना निर्माण होतात. त्यामुळे, द्वेष माणसाला एकाकी पाडतो.

**श्लोक ५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    सुहृदोऽप्युद्विजन्तेऽस्माद् ददाति न च सेव्यते।

    संक्षेपान्नास्ति तत्किंचित् क्रोधनो येन सुस्थितः॥ ५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मित्रसुद्धा त्याच्यापासून दूर राहतात, तो दान देत नाही आणि त्याची सेवा कोणी करत नाही. थोडक्यात, क्रोधी माणूस कशातच स्थिर नसतो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधी (arrrogant) व्यक्तीला समाजात मान मिळत नाही. त्याचे मित्र त्याला टाळतात, तो दानधर्म करत नाही आणि त्याची सेवा करायला कोणी तयार होत नाही. क्रोधी माणूस समाजात एकटा पडतो.

**श्लोक ६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    एवमादीनि दुःखानि करोतीत्यरिसंज्ञया।

    यः क्रोधं हन्ति निर्बन्धात् स सुखीह परत्र च॥ ६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    अशा प्रकारे क्रोध अनेक दुःखे निर्माण करतो, म्हणून जो माणूस प्रयत्नापूर्वक क्रोधाला जिंकतो, तो इहलोकी आणि परलोकी सुखी होतो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोध अनेक दुःखांचे मूळ आहे. जो व्यक्ती क्रोधावर विजय मिळवतो, तो या जगात आणि मृत्यूनंतरही सुखी राहतो. क्रोधावर नियंत्रण ठेवणे हे सुख आणि शांतीचा मार्ग आहे.

**श्लोक ७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अनिष्टकरणाज्जातमिष्टस्य च विघातनात्।

    दौर्मनस्याशनं प्राप्य द्वेषो दृप्तो निहन्ति माम्॥ ७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    वाईट गोष्टी घडल्यामुळे आणि चांगल्या गोष्टींमध्ये विघ्न आल्यामुळे, द्वेष दु:ख आणि निराशा वाढवून मला मारतो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    द्वेष कसा उत्पन्न होतो आणि तो किती घातक आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जेव्हा आपल्यासोबत काहीतरी वाईट घडते किंवा आपल्या आवडत्या गोष्टींमध्ये अडथळे येतात, तेव्हा द्वेष निर्माण होतो. हा द्वेष हळूहळू आपल्या मनाला पोखरतो.

**श्लोक ८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तस्माद्विघातयिष्यामि तस्याशनमहं रिपोः।

    यस्मान्न मद्वधादन्यत्कृत्यमस्यास्ति वैरिणः॥ ८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    म्हणून, मी त्या शत्रूच्या (द्वेषाच्या) अन्नाचा नाश करेन, कारण माझ्या नाशाशिवाय त्या वैरiला दुसरे कोणतेही काम नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात द्वेषाला शत्रू मानून त्यावर विजय मिळवण्याचा संकल्प केला आहे. द्वेष हा आपल्यातील चांगल्या गुणांना नष्ट करतो, त्यामुळे त्याचा नायनाट करणे आवश्यक आहे.

**श्लोक ९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अत्यनिष्टागमेनापि न क्षोभ्या मुदिता मया।

    दौर्मनस्येऽपि नास्तीष्टं कुशलं त्ववहीयते॥ ९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    अत्यंत वाईट प्रसंग आला तरी, मी आनंदी राहण्याची वृत्ती गमावणार नाही. दु:खी झाल्यास कोणतेही चांगले कार्य होत नाही, उलट नुकसान होते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जीवनात कितीही वाईट प्रसंग आले, तरी सकारात्मक दृष्टिकोन ठेवण्याचे महत्त्व या श्लोकात सांगितले आहे. दु:खी राहिल्याने कोणतेही चांगले काम होत नाही, उलट आपली कार्यक्षमता कमी होते.

**श्लोक १०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यद्यस्त्येव प्रतीकारो दौर्मनस्येन तत्र किम्।

    अथ नास्ति प्रतीकारो दौर्मनस्येन तत्र किम्॥ १०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर (परिस्थितीवर) उपाय आहे, तर दु:खी होऊन काय उपयोग? आणि जर उपाय नाही, तर दु:खी होऊन काय उपयोग?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात व्यावहारिक दृष्टिकोन दर्शविला आहे. जर आपल्यासमोर कोणतीतरी समस्या असेल, तर त्यावर उपाय शोधण्याचा प्रयत्न करावा. जर उपाय असेल, तर दु:खी होण्याची गरज नाही आणि जर उपाय नसेल, तरी दु:खी होऊन काही उपयोग नाही.

 

**श्लोक ११**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    दुःखं न्यक्कारपारुष्यमयशश्चेत्यनीप्सितम्।

    प्रियाणामात्मनो वापि शत्रोश्चैतद्विपर्ययात्॥ ११॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    दुःख, अपमान, कठोर शब्द आणि अपयश यांसारख्या नको असलेल्या गोष्टी स्वतःला आणि प्रियजनांना मिळतात, तर शत्रूंना याच्या उलट (सुख, आदर, मधुर शब्द आणि यश) मिळते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात जीवनातील सुख-दुःखाच्या चक्राविषयी सांगितले आहे. दुःख, अपमान आणि अपयश कोणालाच नको असते, पण ते आपल्या जीवनाचा भाग आहेत. शत्रूंना सुख मिळत आहे, असे पाहून दु:खी होण्याऐवजी, आपल्या कर्मांवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे.

**श्लोक १२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    कथंचिल्लभ्यते सौख्यं दुःखं स्थितमयत्नतः।

    दुःखेनैव च निःसारः चेतस्तस्माद् दृढीभव॥ १२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    सुख कसेतरी मिळते, पण दुःख प्रयत्नाशिवाय येते. दुःखाने मन कमजोर होते, म्हणून (मनाला) दृढ करा.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    सुख मिळवण्यासाठी प्रयत्न करावे लागतात, तर दुःख स्वतःहून येते. दुःखाने मन खचून जाते, त्यामुळे मनाला मजबूत करणे आवश्यक आहे.

**श्लोक १३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    दुर्गापुत्रककर्णाटा दाहच्छेदादिवेदनाम्।

    वृथा सहन्ते मुक्त्यर्थमहं कस्मात्तु कातरः॥ १३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    दुर्गापुत्रक आणि कर्णाट (यांसारखे तपस्वी) मोक्ष मिळवण्यासाठी दाह (जळणे), छेदन (कापणे) यांसारख्या वेदना सहन करतात, तर मी का घाबरतो?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मोक्ष (salvation) मिळवण्यासाठी पूर्वीच्या तपस्वींनी केलेल्या कठोर तपश्चर्येचे उदाहरण या श्लोकात दिले आहे. जेव्हा ते इतक्या वेदना सहन करू शकतात, तर आपण आपल्या दुःखांना का घाबरायला हवे?

**श्लोक १४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    न किंचिदस्ति तद्वस्तु यदभ्यासस्य दुष्करम्।

    तस्मान्मृदुव्यथाभ्यासात् सोढव्यापि महाव्यथा॥ १४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    असे काहीच नाही, जे सरावाने कठीण आहे. म्हणून, लहान वेदना सहन करण्याच्या सरावाने मोठी वेदनासुद्धा सहन करावी.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    सरावाने कोणतीही गोष्ट शक्य होते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. लहान-सहान दुःखे सहन करण्याच्या सरावाने आपण मोठी दुःखेसुद्धा सहन करू शकतो.

**श्लोक १५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    उद्दंशदंशमशकक्षुत्पिपासादिवेदनाम्।

    महत्कण्ड्वादिदुःखं च किमनर्थं न पश्यसि॥ १५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    डास, मशक ( seetika), भूक, तहान यांसारख्या वेदना आणि मोठ्या खाजेसारखे दुःख, हे निरर्थक का मानत नाहीस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जीवनातील लहान-सहान दुःखांना सहन करण्याची सवय करावी, असे या श्लोकात सांगितले आहे. डास चावणे, भूक-तहान लागणे यांसारख्या वेदनांना सहन केल्यास, मोठी दुःखे सहन करण्याची शक्ती मिळते.

**श्लोक १६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    शीतोष्णवृष्टिवाताध्वव्याधिबन्धनताडनैः।

    सौकुमार्यं न कर्तव्यमन्यथा वर्धते व्यथा॥ १६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    थंडी, उष्णता, पाऊस, वारा, प्रवास, आजार, बंधन आणि मारणे (beat) यांमुळे कोमलतेचा त्याग करावा, अन्यथा दुःख वाढते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुःखांना घाबरून न जाता, त्यांचा सामना करण्याची शिकवण या श्लोकात दिली आहे. थंडी, ऊन, पाऊस यांसारख्या नैसर्गिक आपत्ती आणि आजार, मारामारी यांसारख्या मानवनिर्मित दुःखांना सहन करण्याची तयारी ठेवावी.

**श्लोक १७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    केचित्स्वशोणितं दृष्ट्वा विक्रमन्ते विशेषतः।

    परशोणितमप्येके दृष्ट्वा मूर्च्छां व्रजन्ति यत्॥ १७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    काही लोक स्वतःचे रक्त पाहून अधिक शूर होतात, तर काहीजण दुसऱ्याचे रक्त पाहून बेशुद्ध पडतात.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मनुष्याची मानसिक स्थिती त्याच्या धैर्यावर परिणाम करते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. काही लोक स्वतःला जखमी झालेले पाहून अधिक लढण्यासाठी तयार होतात, तर काहीजण दुसऱ्याला रक्तबंबाळ पाहून घाबरतात.

**श्लोक १८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तच्चित्तस्य दृढत्वेन कातरत्वेन चागतम्।

    दुःखदुर्योधनस्तस्माद्भवेदभिभवेद्व्‍यथाम्॥ १८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ते (शूरता आणि मूर्च्छा) मनाच्या दृढतेमुळे आणि दुर्बलतेमुळे येते. म्हणून, दुःखाशी लढण्यासाठी मनाला तयार करा आणि वेदनांवर विजय मिळवा.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मनाच्या दृढतेने दुःखावर मात करता येते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. दुर्बळ मन दुःखाला घाबरते, तर मजबूत मन दुःखाचा सामना करते.

**श्लोक १९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    दुःखेऽपि नैव चित्तस्य प्रसादं क्षोभयेद् बुधः।

    संग्रामो हि सह क्लेशैर्युद्धे च सुलभा व्यथा॥ १९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    बुद्धिमान माणसाने दुःखातही आपल्या मनाची प्रसन्नता गमावू नये, कारण क्लेशांशी (suffering) संघर्ष करणे हाच खरा संग्राम आहे आणि युद्धात वेदना होणे स्वाभाविक आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुःखातही मनःशांती (peace) टिकवून ठेवणे महत्त्वाचे आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जीवनातील दुःखे ही युद्धासारखी आहेत आणि युद्धात वेदना होणे स्वाभाविक आहे. त्यामुळे, दुःखाला घाबरून न जाता, धैर्याने त्याचा सामना केला पाहिजे.

**श्लोक २०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    उरसारातिघातान् ये प्रतीच्छन्तो जयन्त्यरीन्।

    ते ते विजयिनः शूराः शेषास्तु मृतमारकाः॥ २०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जे छातीवर शत्रूंचे घाव सोसून शत्रूंना जिंकतात, तेच खरे शूरवीर आणि विजयी असतात, बाकीचे तर मृतांना मारणारे आहेत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शत्रूंना धैर्याने तोंड देणाऱ्यांची प्रशंसा या श्लोकात केली आहे. जे लोक दुःखांना घाबरून माघार घेतात, ते खरे शूरवीर नाहीत. खरे शूरवीर तेच आहेत, जे दुःखांचा सामना करून त्यावर विजय मिळवतात.

**श्लोक २१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    गुणोऽपरश्च दुःखस्य यत्संवेगान्मदच्युतिः।

    संसारिषु च कारुण्यं पापाद्भीतिर्जिने स्पृहा॥ २१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    दुःखाचा आणखी एक गुण आहे, तो म्हणजे तीव्र वैराग्य (detachment), संसारी लोकांसाठी करुणा (compassion), पापाची भीती आणि जिनांची (बुद्धांची) ओढ निर्माण होते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुःखाचे फायदे या श्लोकात सांगितले आहेत. दुःखामुळे माणसाला वैराग्य येते, जगाविषयी करुणा निर्माण होते, पापाची भीती वाटते आणि बुद्धांच्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा मिळते.

**श्लोक २२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    पित्तादिषु न मे कोपो महादुःखकरेष्वपि।

    सचेतनेषु किं कोपः तेऽपि प्रत्ययकोपिताः॥ २२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    पित्तादी दोषांमुळे (illness) होणाऱ्या मोठ्या दुःखावरही मला क्रोध येत नाही, तर सचेतन प्राण्यांवर का क्रोध येऊ नये? तेही (क्रोधाने) उत्तेजित झालेले आहेत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधावर नियंत्रण ठेवण्याचा उपदेश या श्लोकात आहे. जेव्हा आपल्याला शारीरिक त्रास होतो, तेव्हा आपण त्यावर रागावत नाही, त्याचप्रमाणे इतरांच्या दोषांवरही क्रोधित होऊ नये. कारण तेही परिस्थितीमुळे तसे वागतात.

**श्लोक २३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अनिष्यमाणमप्येतच्छूलमुत्पद्यते यथा।

    अनिष्यमाणोऽपि बलात्क्रोध उत्पद्यते तथा॥ २३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्याप्रमाणे न इच्छितासुद्धा शूल (pain) उत्पन्न होते, त्याचप्रमाणे न इच्छितासुद्धा क्रोध जबरदस्तीने उत्पन्न होतो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोध कसा अनावर होतो, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जसा शरीरात अचानक शूल उठतो, त्याचप्रमाणे मनात न इच्छितासुद्धा क्रोध निर्माण होतो.

**श्लोक २४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    कुप्यामीति न संचिन्त्य कुप्यति स्वेच्छया जनः।

    उत्पत्स्य इत्यभिप्रेत्य क्रोध उत्पद्यते न च॥ २४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    'मी क्रोधित होतो', असा विचार करून माणूस आपल्या इच्छेने क्रोधित होत नाही. 'उत्पन्न होईल', असे समजून क्रोध उत्पन्न होत नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोध अचानक येतो, तो विचारपूर्वक येत नाही, हे या श्लोकात स्पष्ट केले आहे. माणूस ठरवून रागावत नाही, तर परिस्थितीमुळे तो क्रोधित होतो.

**श्लोक २५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    ये केचिदपराधाश्च पापानि विविधानि च।

    सर्वं तत्प्रत्ययबलात् स्वतन्त्रं तु न विद्यते॥ २५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जे काही अपराध आणि विविध प्रकारची पापे आहेत, ती सर्व परिस्थितीच्या दबावामुळे घडतात, स्वतंत्रपणे काहीही अस्तित्वात नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    माणूस परिस्थितीचा गुलाम असतो, हे या श्लोकात सांगितले आहे. बहुतेक अपराध आणि पापे विशिष्ट परिस्थितीत घडतात. माणूस पूर्णपणे स्वतंत्र नसतो, तो परिस्थितीनुसार वागतो.

**श्लोक २६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    न च प्रत्ययसामग्र्या जनयामीति चेतना।

    न चापि जनितस्यास्ति जनितोऽस्मीति चेतना॥ २६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    परिस्थितीच्या संयोगाने 'मी निर्माण करतो' अशी जाणीव नसते आणि निर्माण झालेल्याला 'मी निर्माण झालो' अशी जाणीव नसते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    कोणतीही घटना घडताना, ती जाणीवपूर्वक घडत नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे. कोणतीही गोष्ट निर्माण होताना, तिला स्वतःच्या निर्मितीची जाणीव नसते.

**श्लोक २७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यत्प्रधानं किलाभीष्टं यत्तदात्मेति कल्पितम्।

    तदेव हि भवाभीति न संचिन्त्योपजायते॥ २७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जे मुख्य आहे, जे आवडते आणि जे स्वतःचे स्वरूप आहे, अशी कल्पना केली जाते, तोच भव (संसार) भीती (भवामुळे भीती) विचार न करता उत्पन्न होते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    संसाराची भीती कशी निर्माण होते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. ज्या गोष्टी आपल्याला प्रिय आहेत आणि ज्यांना आपण स्वतःचे मानतो, त्यांच्यामुळेच आपल्याला संसाराची भीती वाटते.

**श्लोक २८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अनुत्पन्नं हि तन्नास्ति क इच्छेद्भवितुं तदा।

    विषयव्यापृतत्वाच्च निरोद्धुमपि नेहते॥ २८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जे उत्पन्न झाले नाही, ते अस्तित्वात नाही, मग ते होण्याची इच्छा कोण करेल? आणि (मन) विषयांमध्ये गुंतलेले असल्यामुळे, त्याला थांबवण्याचा प्रयत्नही करत नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    ज्या गोष्टी अस्तित्वात नाहीत, त्यांची चिंता करण्याची गरज नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे. मन सांसारिक विषयांमध्ये इतके गुंतलेले असते की, ते दुःखांना थांबवण्याचा प्रयत्नही करत नाही.

**श्लोक २९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    नित्यो ह्यचेतनश्चात्मा व्योमवत् स्फुटमक्रियः।

    प्रत्ययान्तरसङ्गेऽपि निर्विकारस्य का क्रिया॥ २९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    आत्मा तर नित्य, अचेतन, आकाशासारखा स्पष्ट आणि निष्क्रिय आहे. दुसर्‍या कारणांच्या (परिस्थिती) संयोगाने निर्विकार आत्म्याची क्रिया काय?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आत्म्याचे स्वरूप या श्लोकात स्पष्ट केले आहे. आत्मा नित्य, चैतन्यहीन आणि निष्क्रिय आहे. तो आकाशासारखा निर्विकार आहे आणि परिस्थितीचा त्याच्यावर कोणताही परिणाम होत नाही.

**श्लोक ३०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यः पूर्ववत् क्रियाकाले क्रियायास्तेन किं कृतम्।

    तस्य क्रियेति संबन्धे कतरत्तन्निबन्धनम्॥ ३०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जो पूर्वीप्रमाणे क्रिया करतो, त्याने क्रियेच्या वेळी काय केले? त्याची क्रिया आहे, या संबंधात कोणते बंधन आहे?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात क्रियेच्या कारणांवर प्रश्नचिन्ह उभे केले आहे. एखादी व्यक्ती पूर्वीप्रमाणेच क्रिया करत असेल, तर त्या क्रियेचे कारण काय?

**श्लोक ३१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    एवं परवशं सर्वं यद्वशं सोऽपि चावशः।

    निर्माणवदचेष्टेषु भावेष्वेवं क्व कुप्यते॥ ३१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    अशा प्रकारे सर्व काही (परिस्थितीच्या) अधीन आहे आणि ज्याच्या ते अधीन आहेत, तो स्वतःही (दुसऱ्याच्या) अधीन आहे. तर, बाहुल्यांप्रमाणे चेतना नसलेल्या गोष्टींवर क्रोध का करावा?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जगात कोणतीही गोष्ट स्वतंत्र नाही, सर्व काही एकमेकांवर अवलंबून आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. माणसे परिस्थितीच्या आहारी जातात आणि परिस्थिती दुसऱ्या कशाच्या तरी आहारी असते. त्यामुळे, बाहुल्यांप्रमाणे असहाय्य असलेल्या गोष्टींवर क्रोध करणे व्यर्थ आहे.

**श्लोक ३२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    वारणापि न युक्तैवं कः किं वारयतीति चेत्।

    युक्ता प्रतीत्यता यस्माद्दुःखस्योपरतिर्मता॥ ३२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    अशा प्रकारे (क्रोधाला) थांबवणे योग्य नाही, कारण कोण काय थांबवतो? हे योग्य आहे, कारण दुःखाचा शेवट प्रतीत्यसमुत्पादामुळे (dependent origination) होतो, असे मानले जाते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधाला थांबवण्याचा प्रयत्न करणे योग्य नाही, कारण दुःख हे परस्परावलंबित्वामुळे (interdependence) निर्माण होते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. दुःखाचा शेवट प्रतीत्यसमुत्पादामुळे होतो, कारण प्रत्येक गोष्ट दुसऱ्या गोष्टीवर अवलंबून असते.

**श्लोक ३३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तस्मादमित्रं मित्रं वा दृष्ट्वाप्यन्यायकारिणम्।

    ईदृशाः प्रत्यया अस्येत्येवं मत्वा सुखी भवेत्॥ ३३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    म्हणून, शत्रू किंवा मित्र, अन्याय करणाऱ्याला पाहूनसुद्धा 'याची कारणे (परिस्थिती) अशी आहेत', असे मानून सुखी राहावे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    परिस्थितीमुळे लोक अन्याय करतात, त्यामुळे त्यांच्यावर क्रोध न करता, त्यांच्याबद्दल सहानुभूती बाळगावी, हा संदेश या श्लोकात दिला आहे.

**श्लोक ३४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यदि तु स्वेच्छया सिद्धिः सर्वेषामेव देहिनाम्।

    न भवेत्कस्यचिद्दुःखं न दुःखं कश्चिदिच्छति॥ ३४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर सर्व प्राण्यांना आपल्या इच्छेनुसार सर्व काही मिळत असते, तर कोणालाही दुःख झाले नसते, कारण दुःख कोणालाच नको असते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुःख हे जीवनाचा भाग आहे, कारण आपल्या इच्छा नेहमी पूर्ण होत नाहीत, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जर प्रत्येकाला आपल्या इच्छेनुसार सर्व काही मिळाले असते, तर जगात दुःखच नसते.

**श्लोक ३५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    प्रमादादात्मनात्मानं बाधन्ते कण्टकादिभिः।

    भक्तच्छेदादिभिः कोपाद्दुरापस्त्र्यादिलिप्सया॥ ३५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    बेपर्वाईमुळे (carelessness) लोक स्वतःला काट्यांनी, अन्नाने, क्रोधाने आणि न मिळणाऱ्या स्त्री इत्यादींच्या लोभाने त्रास करून घेतात.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    माणूस स्वतःच आपल्या दुःखांना निमंत्रण देतो, हे या श्लोकात सांगितले आहे. बेपर्वाई, क्रोध आणि लोभ यांसारख्या नकारात्मक भावनांमुळे माणूस स्वतःला त्रास देतो.

**श्लोक ३६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    उद्बन्धनप्रपातैश्च विषापथ्यादिभक्षणैः।

    निघ्नन्ति केचिदात्मानपुण्याचरणेन च॥ ३६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    काही लोक गळफास (hanging), उंचावरून उडी मारून, विष खाऊन आणि अपवित्र आचरण करून स्वतःला मारून टाकतात.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आत्महत्येची कारणे या श्लोकात दिली आहेत. काही लोक निराश होऊन आत्महत्या करतात, कारण ते नकारात्मक भावनांवर नियंत्रण ठेवू शकत नाहीत.

**श्लोक ३७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यदैवं क्लेशवश्यवाद् घ्नन्त्यात्मानमपि प्रियम्।

    तदैषां परकायेषु परिहारः कथं भवेत्॥ ३७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जेव्हा क्लेशांच्या (suffering) अधीन होऊन हे लोक स्वतःच्या प्रिय (शरीरा)ला मारतात, तेव्हा ते दुसऱ्यांच्या शरीरांना कसे सोडतील?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जे स्वतःच्या शरीराची काळजी घेत नाहीत, ते इतरांची काय काळजी घेणार?, हा प्रश्न या श्लोकात विचारला आहे. क्लेशांमुळे (suffering) त्रस्त झालेले लोक स्वतःला मारू शकतात, तर ते इतरांनाही त्रास देऊ शकतात.

**श्लोक ३८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    क्लेशोन्मत्तीकृतेष्वेषु प्रवृत्तेष्वात्मघातने।

    न केवलं दया नास्ति क्रोध उत्पद्यते कथम्॥ ३८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    क्लेशामुळे उन्मत्त झालेल्या आणि आत्मघात करण्यास प्रवृत्त झालेल्यांवर दया कशी येत नाही? क्रोध कसा उत्पन्न होतो?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आत्महत्या करणाऱ्यांवर क्रोध न करता, त्यांच्याबद्दल दया वाटली पाहिजे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. क्लेशांमुळे (suffering) लोक आत्महत्या करतात, त्यामुळे त्यांच्यावर राग न येता, त्यांच्याबद्दल सहानुभूती वाटणे स्वाभाविक आहे.

**श्लोक ३९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यदि स्वभावो बालानां परोपद्रवकारिता।

    तेषु कोपो न युक्तो मे यथाग्नौ दहनात्मके॥ ३९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर दुसऱ्याला त्रास देणे हा मुलांचा स्वभाव असेल, तर त्यांच्यावर क्रोध करणे योग्य नाही, जसा अग्नीच्या जळण्याच्या স্বभावावर क्रोध करणे योग्य नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मुलांच्या चुकीच्या वागण्यावर क्रोध न करता, त्यांना समजावून सांगावे, हा संदेश या श्लोकात दिला आहे. जसा अग्नीचा स्वभाव जळणे आहे, त्याचप्रमाणे मुलांचा स्वभाव खेळणे आणि खोड्या करणे आहे. त्यामुळे, त्यांच्यावर रागावणे योग्य नाही.

**श्लोक ४०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अथ दोषोऽयमागन्तुः सत्त्वाः प्रकृतिपेशलाः।

    तथाप्ययुक्तस्तत्कोपः कटुधूमे यथाम्बरे॥ ४०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    अथवा हा दोष (वाईट वागणूक) बाहेरून आलेला आहे, प्राणी तर स्वभावाने कोमल आहेत. तरीही त्यांच्यावर क्रोध करणे योग्य नाही, जसा आकाशातील कटू धुरावर क्रोध करणे योग्य नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    माणसाचा मूळ स्वभाव चांगला असतो, पण वाईट परिस्थितीमुळे तो वाईट वागतो, त्यामुळे त्याच्यावर क्रोध करणे योग्य नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ४१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मुख्यं दण्डादिकं हित्वा प्रेरके यदि कुप्यते।

    द्वेषेण प्रेरितः सोऽपि द्वेषे द्वेषोऽस्तु मे वरम्॥ ४१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मुख्य (दोष) दंड इत्यादी (देणाऱ्यां)ना सोडून जर प्रेरणा देणाऱ्यांवर क्रोध केला, तर तो (प्रेरक) सुद्धा द्वेषाने प्रेरित आहे, (म्हणून) द्वेषावर द्वेष करणे मला अधिक चांगले आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात क्रोधाच्या कारणांची मीमांसा केली आहे. अन्याय करणाऱ्या व्यक्तीपेक्षा, त्याला प्रवृत्त करणाऱ्या गोष्टींवर लक्ष केंद्रित केले पाहिजे.

**श्लोक ४२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मयापि पूर्वं सत्त्वानामीदृश्येव व्यथा कृता।

    तस्मान्मे युक्तमेवैतत्सत्त्वोपद्रवकारिणः॥ ४२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मी सुद्धा पूर्वी प्राण्यांना अशाच वेदना दिल्या आहेत. त्यामुळे, प्राण्यांना त्रास देणाऱ्या मला हे (दुःख) योग्यच आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या कर्मांचे फळ आपल्याला भोगावे लागते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जर आपल्याला कोणी त्रास देत असेल, तर ते आपल्या पूर्वीच्या कर्मांचे फळ आहे, असे समजावे.

**श्लोक ४३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तच्छस्त्रं मम कायश्च द्वयं दुःखस्य कारणम्।

    तेन शस्त्रं मया कायो गृहीतः कुत्र कुप्यते॥ ४३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ते शस्त्र आणि माझे शरीर, हे दोन्ही दुःखाचे कारण आहेत. त्या शस्त्राने मी शरीर धारण केले आहे, तर (मी) कोणावर क्रोध करू?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुःखाचे मूळ कारण आपले शरीर आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. शरीरामुळेच आपल्याला दुःखाचा अनुभव येतो. त्यामुळे, इतरांवर क्रोध करण्याऐवजी, स्वतःच्या शरीरावर नियंत्रण ठेवण्याचा प्रयत्न करावा.

**श्लोक ४४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    गण्डोऽयं प्रतिमाकारो गृहीतो घट्टनासहः।

    तृष्णान्धेन मया तत्र व्यथायां कुत्र कुप्यते॥ ४४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    हे शरीर फोडासारखे आहे, मूर्तीच्या आकाराचे आहे आणि घर्षणाला (abrasion) सहन करू शकत नाही. तृष्णेने आंधळ्या झालेल्या मी ते स्वीकारले आहे, तर वेदना झाल्यास कोणावर क्रोध करू?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शरीराच्या नश्वरतेचे वर्णन या श्लोकात केले आहे. शरीर हे फोडासारखे असून ते दुःखांना बळी पडते. तृष्णेमुळे (desires) आंधळे होऊन आपण हे शरीर स्वीकारले आहे, त्यामुळे दुःखाचा अनुभव आल्यास इतरांना दोष देणे व्यर्थ आहे.

**श्लोक ४५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    दुःखं नेच्छामि दुःखस्य हेतुमिच्छामि बालिशः।

    स्वापराधागते दुःखे कस्मादन्यत्र कुप्यते॥ ४५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मूर्ख माणूस दुःख इच्छित नाही, पण दुःखाचे कारण इच्छितो. स्वतःच्या चुकीमुळे आलेल्या दुःखावर दुसऱ्यावर का क्रोध करतो?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुःखाचे मूळ आपल्या कर्मांमध्ये आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. आपण दुःखापासून दूर राहू इच्छितो, पण दुःखाची कारणे (वाईट कर्मे) सोडायला तयार नसतो.

**श्लोक ४६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    असिपत्रवनं यद्वद्यथा नारकपक्षिणः।

    मत्कर्मजनिता एव तथेदं कुत्र कुप्यते॥ ४६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जसे असिपत्रवन (naraka) आणि नरकातील पक्षी (naraka birds), त्याप्रमाणे हे माझ्या कर्मातूनच निर्माण झाले आहे, तर कोणावर क्रोध करू?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या दुःखांसाठी आपणच जबाबदार आहोत, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जसे नरकातील असिपत्रवन आणि पक्षी आपल्या पापांचे फळ आहेत, त्याचप्रमाणे आपले दुःख आपल्या कर्मांचे फळ आहे.

**श्लोक ४७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मत्कर्मचोदिता एव जाता मय्यपकारिणः।

    येन यास्यन्ति नरकान्मयैवामी हता ननु॥ ४७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    माझ्या कर्मांनी प्रेरित होऊनच माझ्यावर उपकार करणारे (harming) जन्माला आले आहेत. ज्यामुळे ते नरकात जातील, म्हणून हे माझ्यामुळेच मारले जातील.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्याला त्रास देणारे लोक आपल्या कर्मांचे फळ भोगायला लावणारे निमित्तमात्र आहेत, हे या श्लोकात सांगितले आहे. त्यांच्यामुळे आपले पाप नष्ट होते आणि ते स्वतः नरकात जातात.

**श्लोक ४८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    एतानाश्रित्य मे पापं क्षीयते क्षमतो बहु।

    मामाश्रित्य तु यान्त्येते नरकान् दीर्घवेदनान्॥ ४८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    यांच्यामुळे (अपकार करणाऱ्यां)ना क्षमा केल्याने माझे पाप पुष्कळ कमी होते, पण माझ्यामुळे हे दीर्घकाळ वेदना भोगण्यासाठी नरकात जातील.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    अपकार करणाऱ्यांना क्षमा केल्याने आपले पाप कमी होते, पण त्यांना त्रास दिल्याने ते नरकात जातात, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ४९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अहमेवापकार्येषां ममैते चोपकारिणः।

    कस्माद्विपर्ययं कृत्वा खलचेतः प्रकुप्यसि॥ ४९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मीच यांचा उपकारकर्ता आहे आणि हे माझे उपकारी आहेत. तर हे दुष्ट मना, उलटे करून का क्रोध करतोस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्याला त्रास देणारे लोक अप्रत्यक्षपणे आपले उपकारच करतात, हे या श्लोकात सांगितले आहे. ते आपल्यातील सहनशीलता वाढवतात आणि आपल्याला पापमुक्त करतात.

**श्लोक ५०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    भवेन्ममाशयगुणो न यामि नरकान् यदि।

    एषामत्र किमायातं यद्यात्मा रक्षितो मया॥ ५०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर माझ्या मनात क्षमाशीलतेचा गुण असेल, तर मी नरकात जाणार नाही. जर मी माझ्या आत्म्याचे रक्षण केले, तर यांचे यात काय जाते?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या क्षमाशीलतेमुळे आपलेच भले होते, इतरांचे नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जर आपण आपल्या आत्म्याचे रक्षण केले, तर इतरांना नरकात जाण्यापासून वाचवू शकतो.

 

**श्लोक ५१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अथ प्रत्यपकारी स्यां तथाप्येते न रक्षिताः।

    हीयते चापि मे चर्या तस्मान्नष्टास्तपस्विनः॥ ५१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर मी त्यांच्याशी वाईट वागलो, तरी हे (नरकात जाण्यापासून) वाचणार नाहीत आणि माझी (चांगली) वर्तणूक सुद्धा कमी होईल. म्हणून, तपस्वी नष्ट होतात.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    वाईट वागणाऱ्यांशी वाईट वागल्याने काहीही साध्य होत नाही, उलट आपलेच नुकसान होते, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ५२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मनो हन्तुममूर्तत्वान्न शक्यं केनचित्क्वचित्।

    शरीराभिनिवेशात्तु चित्तं दुःखेन बाध्यते॥ ५२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    अमूर्त असल्यामुळे मनाला कोठेही, कोणीही मारू शकत नाही. पण शरीराच्या आसक्तीमुळे चित्त दुःखाने बांधले जाते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मनाला मारणे शक्य नाही, कारण ते अमूर्त आहे. पण शरीराच्या आसक्तीमुळे मन दुःखाच्या बंधनात अडकते, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ५३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    न्यक्कारः परुषं वाक्यमयशश्चेत्ययं गणः।

    कायं न बाधते तेन चेतः कस्मात्प्रकुप्यसि॥ ५३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    अपमान, कठोर शब्द आणि अपयश हे शरीराला बाधत नाहीत, तर मग (हे मना) तू का क्रोध करतोस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    अपमान आणि अपयश हे शारीरिक नसून मानसिक त्रास आहेत. त्यामुळे, मनाला शांत ठेवण्याचा प्रयत्न करावा, हा संदेश या श्लोकात दिला आहे.

**श्लोक ५४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मय्यप्रसादो योऽन्येषां स मां किं भक्षयिष्यति।

    इह जन्मान्तरे वापि येनासौ मेऽनभीप्सितः॥ ५४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    दुसऱ्यांचा माझ्यावरील राग मला काय खाणार आहे? ज्यामुळे तो मला या जन्मी किंवा पुढच्या जन्मी नको आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    इतरांचा राग आपल्याला काहीही करू शकत नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे. त्यामुळे, इतरांच्या रागाची चिंता करण्याऐवजी, स्वतःच्या कर्मांवर लक्ष केंद्रित करावे.

**श्लोक ५५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    लाभान्तरायकारित्वाद् यद्यसौ मेऽनभीप्सितः।

    नङ्क्ष्यतीहैव मे लाभः पापं तु स्थास्यति ध्रुवम्॥ ५५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर तो (राग) लाभात अडथळा आणणारा आहे, म्हणून तो मला नको आहे, (तर क्रोधाने) माझा लाभ इथेच नष्ट होईल, पण पाप निश्चित राहील.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधाने लाभाचे नुकसान होते आणि पाप वाढते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. त्यामुळे, क्रोधावर नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे.

**श्लोक ५६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    वरमद्यैव मे मृत्युर्न मिथ्याजीवितं चिरम्।

    यस्माच्चिरमपि स्थित्वा मृत्युदुःखं तदेव मे॥ ५६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    खोट्या (पापी) जीवनापेक्षा आजच माझा मृत्यू बरा आहे. कारण फार काळ जगूनसुद्धा मला तेच (मरणाचे) दुःख होणार आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    पापी जीवन जगण्यापेक्षा मरण पत्करलेले बरे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. पापी जीवन दुःखाने भरलेले असते आणि शेवटी मृत्यू अटळ आहे.

**श्लोक ५७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    स्वप्ने वर्षशतं सौख्यं भुक्त्वा यश्च विबुध्यते।

    मुहूर्तमपरो यश्च सुखी भूत्वा विबुध्यते॥ ५७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    एखाद्याने स्वप्नात शंभर वर्षे सुख भोगले आणि तो जागा झाला, आणि दुसरा कोणीतरी क्षणभर सुखी होऊन जागा झाला.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    स्वप्नातील सुखाचे क्षणिक स्वरूप या श्लोकात सांगितले आहे. स्वप्नात शंभर वर्षे सुख भोगले किंवा क्षणभर, जागे झाल्यावर दोन्ही सारखेच आहेत.

**श्लोक ५८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    ननु (नूनं ?) निवर्तते सौख्यं द्वयोरपि विबुद्धयोः।

    सैवोपमा मृत्युकाले चिरजीव्यल्पजीविनोः॥ ५८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    खरंच, जागे झाल्यावर दोघांचेही सुख नाहीसे होते. तसेच, मृत्यूच्या वेळी जास्त जगलेल्या आणि कमी जगलेल्या (लोकांची स्थिती) असते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मृत्यूच्या वेळी जास्त जगलेला आणि कमी जगलेला माणूस सारखाच असतो, कारण दोघांनाही आपले जीवन सोडावे लागते, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ५९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    लब्ध्वापि च बहूंल्लाभान् चिरं भुक्त्वा सुखान्यपि।

    रिक्तहस्तश्च नग्नश्च यास्यामि मुषितो यथा॥ ५९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    खूप लाभ मिळवून आणि फार काळ सुख भोगूनसुद्धा मी रिकामा हाती आणि नग्न (वस्त्र नसलेला) लुटालेल्या माणसाप्रमाणे जाईन.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मृत्यूच्या वेळी आपण सर्व काही सोडून जातो, हे या श्लोकात सांगितले आहे. त्यामुळे, धनाचा लोभ न करता, सत्कर्मे करावीत.

**श्लोक ६०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    पापक्षयं च पुण्यं च लाभाज्जीवन् करोमि चेत्।

    पुण्यक्षयश्च पापं च लाभार्थं क्रुध्यतो ननु॥ ६०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    लाभाने (धनाने) जगून जर मी पापक्षय आणि पुण्य करतो, तर लाभासाठी क्रोध केल्याने पुण्याचा क्षय आणि पाप निश्चितच होईल.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    धनाचा उपयोग पाप नष्ट करण्यासाठी आणि पुण्य मिळवण्यासाठी करायला हवा. पण क्रोधाने धन मिळवल्यास पुण्य नष्ट होते आणि पाप वाढते, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

 

**श्लोक ६१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यदर्थमेव जीवामि तदेव यदि नश्यति।

    किं तेन जीवितेनापि केवलाशुभकारिणा॥ ६१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्यासाठी मी जगतो, तेच जर नष्ट झाले, तर केवळ अशुभ (वाईट) करणाऱ्या त्या जगण्याचा काय उपयोग?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जीवनाचा उद्देश जर नष्ट झाला, तर ते जीवन व्यर्थ आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे. जीवनाचा उद्देश चांगल्या कर्मांनी पुण्य मिळवणे हा आहे, जर तोच नष्ट झाला तर जीवन निरर्थक ठरते.

**श्लोक ६२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अवर्णवादिनि द्वेषः सत्त्वान्नाशयतीति चेत्।

    परायशस्करेऽप्येवं कोपस्ते किं न जायते॥ ६२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर अपमान करणाऱ्यावर द्वेष प्राण्यांना (सत्त्वांना) मारतो, तर दुसऱ्याचे यश नष्ट करणाऱ्यावर तुला क्रोध का येत नाही?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात क्रोधाच्या वेगवेगळ्या कारणांवर विचार करण्यास सांगितले आहे. जर आपल्याला अपमान करणाऱ्यावर राग येतो, तर दुसऱ्याचे यश हिरावून घेणाऱ्यावर राग का येऊ नये?

**श्लोक ६३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    परायत्ताप्रसादत्वादप्रसादिषु ते क्षमा।

    क्लेशात्पादपरायत्ते क्षमा नावर्णवादिनि॥ ६३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    पराधीन (इतरांवर अवलंबून) असल्यामुळे अप्रसन्न (unhappy) लोकांवर तुझी क्षमा आहे, पण क्लेशांमुळे (suffering) परवश झालेल्या (dependant) अपमानास्पद बोलणाऱ्यावर तुझी क्षमा नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपण कोणावर क्षमा करावी आणि कोणावर नाही, याबद्दल मार्गदर्शन या श्लोकात केले आहे. जे लोक परिस्थितीमुळे दुःखी आहेत, त्यांना माफ करावे, पण जे क्लेशांमुळे वाईट वागतात, त्यांना माफ करणे कठीण आहे.

**श्लोक ६४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    प्रतिमास्तूपसद्धर्मनाशकाक्रोशकेषु च।

    न युज्यते मम द्वेषो बुद्धादीनां न हि व्यथा॥ ६४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मूर्ती (प्रतिमा), स्तूप आणि सद्धर्माचा (true religion) नाश करणाऱ्यांना शिव्या देण्यामध्ये माझा द्वेष योग्य नाही, कारण बुद्धांना (बुद्धादीनां) दुःख होत नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    बुद्धांच्या शिकवणुकीनुसार, मूर्ती, स्तूप किंवा धर्माचा अपमान करणाऱ्यांवर क्रोध करणे योग्य नाही. कारण बुद्धांना कशाचा त्रास होत नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ६५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    गुरुसालोहितादीनां प्रियाणां चापकारिषु।

    पूर्ववत्प्रत्ययोत्पादं दृष्ट्वा कोपं निवारयेत्॥ ६५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    गुरू, नातेवाईक आणि प्रियजनांचे वाईट करणाऱ्यांच्या बाबतीत सुद्धा पूर्वीप्रमाणे प्रतीत्यसमुत्पाद (dependent origination) पाहून क्रोधाला थांबवावे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या जवळच्या लोकांचे वाईट करणाऱ्यांवर सुद्धा क्रोध न करता, प्रतीत्यसमुत्पाद (dependent origination) च्या नियमानुसार वागावे, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ६६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    चेतनाचेतनकृता देहिनां नियता व्यथा।

    सा व्यथा चेतने दृष्टा क्षमस्वैनां व्यथामतः॥ ६६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    प्राण्यांना चेतन (सजीव) आणि अचेतन (निर्जीव) वस्तूंमुळे वेदना होतात, ती वेदना सजीवांमध्ये दिसते, म्हणून त्या वेदनेला सहन कर.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुःख हे जीवनाचा भाग आहे आणि ते सजीव व निर्जीव वस्तूंमुळे होते. त्यामुळे, दुःखाला घाबरण्याऐवजी, ते सहन करण्याची सवय करावी, हा संदेश या श्लोकात दिला आहे.

**श्लोक ६७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मोहादेकेऽपराध्यन्ति कुप्यन्त्यन्ये विमोहिताः।

    ब्रूमः कमेषु निर्दोषं कं वा ब्रूमोऽपराधिनम्॥ ६७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मोहामुळे (delusion) काहीजण अपराध करतात आणि काहीजण मोहित होऊन क्रोध करतात. मग यात कोणाला निर्दोष म्हणावे आणि कोणाला अपराधी म्हणावे?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या जगात कोणीही पूर्णपणे निर्दोष नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे. काही लोक मोहामुळे अपराध करतात, तर काहीजण मोहामुळे क्रोध करतात. त्यामुळे, कोणाला दोषी ठरवणे योग्य नाही.

**श्लोक ६८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    कस्मादेवं कृतं पूर्वं येनैवं बाध्यसे परैः।

    सर्वे कर्मपरायत्ताः कोऽहमत्रान्यथाकृतौ॥ ६८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    पूर्वी असे काय केले, ज्यामुळे तू इतरांकडून बांधला गेलास? सर्वजण कर्मांच्या अधीन आहेत, मग मी कोण आहे, यात बदल (फरक) करणारा?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या दुःखांचे कारण आपलेच कर्म आहेत, हे या श्लोकात सांगितले आहे. आपण आपल्या कर्मांचे फळ भोगतो आणि त्यात बदल करण्याची शक्ती आपल्यात नाही.

**श्लोक ६९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    एवं बुद्ध्‍वा तु पुण्येषु तथा यत्नं करोम्यहम्।

    येन सर्वे भविष्यन्ति मैत्रचित्ताः परस्परम्॥ ६९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    असे समजून मी पुण्याचे कार्य करण्याचा प्रयत्न करतो, ज्यामुळे सर्वजण एकमेकांशी मैत्रीपूर्ण वागतील.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    पुण्य कर्म केल्याने जगात मैत्री आणि शांती नांदते, हे या श्लोकात सांगितले आहे. त्यामुळे, प्रत्येकाने पुण्य कर्म करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे.

**श्लोक ७०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    दह्यमाने गृहे यद्वदग्निर्गत्वा गृहान्तरम्।

    तृणादौ यत्र सज्येत तदाकृष्यापनीयते॥ ७०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्याप्रमाणे जळणाऱ्या घरातून आग दुसऱ्या घरात जाते, (आणि) ती आग जिथे गवत इत्यादींना पकडते, तेव्हा ते (गवत) ओढून दूर केले जाते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधाची तुलना आगीशी केली आहे. ज्याप्रमाणे आगीला वेळेवर विझवले नाही, तर ती सर्वत्र पसरते, त्याचप्रमाणे क्रोधाला वेळेवर नियंत्रित केले नाही, तर तो अनर्थ घडवतो.

 

**श्लोक ७१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    एवं चित्तं यदासङ्गाद्दह्यते द्वेषवह्निना।

    तत्क्षणं तत्परित्याज्यं पुण्यात्मोद्दाहशङ्कया॥ ७१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    त्याचप्रमाणे जेव्हा चित्त आसक्तीमुळे द्वेषाग्नीने जळते, तेव्हा पुण्य आत्मसात करण्याच्या हेतूने त्या (आसक्ती)चा तत्काळ त्याग करावा.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    द्वेषामुळे चित्त जळत असेल, तर पुण्याचरणासाठी आसक्तीचा त्याग करावा, हा संदेश या श्लोकात दिला आहे.

**श्लोक ७२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मारणीयः करं छित्त्वा मुक्तश्चेत्किमभद्रकम्।

    मनुष्यदुःखैर्नरकान्मुक्तश्चेत्किमभद्रकम्॥ ७२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मारण्यापेक्षा हात तोडून मुक्त केले, तर काय वाईट आहे? मानवी दुःखांनी नरकातून मुक्त केले, तर काय वाईट आहे?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात क्षमाशीलतेचे महत्त्व सांगितले आहे. शिक्षा देण्यापेक्षा माफ करणे अधिक चांगले आहे.

**श्लोक ७३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यद्येतन्मात्रमेवाद्य दुःखं सोढुं न पार्यते।

    तन्नारकव्यथाहेतुः क्रोधः कस्मान्न वार्यते॥ ७३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर आजचे एवढेच दुःख सहन होत नसेल, तर नरकात यातना देणाऱ्या क्रोधाला का थांबवत नाही?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधावर नियंत्रण ठेवल्यास नरकात जाण्याचे दुःख टाळता येते, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ७४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    कोपार्थमेवमेवाहं नरकेषु सहस्रशः।

    कारितोऽस्मि न चात्मार्थः परार्थो वा कृतो मया॥ ७४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मी क्रोधासाठी हजारो वेळा नरकात गेलो, पण माझ्याकडून स्वतःसाठी किंवा दुसऱ्यांसाठी काहीही चांगले झाले नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधाचे दुष्परिणाम या श्लोकात सांगितले आहेत. क्रोधाने केवळ दुःख भोगावे लागते, कोणतेही चांगले कार्य होत नाही.

**श्लोक ७५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    न चेदं तादृशं दुःखं महार्थं च करिष्यति।

    जगद्दुःखहरे दुःखे प्रीतिरेवात्र युज्यते॥ ७५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    हे दुःख (सहन करणे) त्या (नरकात होणाऱ्या) दुःखासारखे नाही आणि हे मोठे सार्थक (great significance) करणारे आहे. जगाचे दुःख दूर करणाऱ्या दुःखात आनंद मानणेच योग्य आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    सहनशीलतेचे महत्त्व या श्लोकात सांगितले आहे. जगाचे दुःख दूर करण्यासाठी जर दुःख सहन करावे लागले, तर त्यात आनंद मानायला हवा.

**श्लोक ७६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यदि प्रीतिसुखं प्राप्तमन्यैः स्तुत्वा गुणोर्जितम्।

    मनस्त्वमपि तं स्तुत्वा कस्मादेवं न हृष्यसि॥ ७६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर दुसऱ्यांना स्तुती केल्याने आनंद आणि सुख मिळत असेल, तर (हे मना) तू सुद्धा त्यांची स्तुती करून आनंद का मानत नाहीस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    इतरांच्या आनंदात आनंद मानण्याची शिकवण या श्लोकात दिली आहे.

**श्लोक ७७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    इदं च ते हृष्टिसुखं निरवद्यं सुखोदयम्।

    न वारितं च गुणिभिः परावर्जनमुत्तमम्॥ ७७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    आणि हे तुझे आनंदाचे सुख निर्दोष, सुखाचा उदय (उत्पत्ती) करणारे आहे. गुणवानांनी सुद्धा दुसऱ्याचा आदर (reverence) करणे थांबवले नाही, (म्हणून) ते उत्तम आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    इतरांचा आदर केल्याने मिळणारा आनंद निर्दोष असतो आणि तो गुणवानांनी सुद्धा स्वीकारला आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ७८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तस्यैव सुखमित्येवं तवेदं यदि न प्रियम्।

    भृतिदानादिविरतेर्दृष्टादृष्टं हतं भवेत्॥ ७८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    त्यालाच (दुसऱ्याला) सुख मिळत आहे, हे तुला आवडत नसेल, तर मजुरी (भृति) देणे, दान देणे इत्यादी (चांगल्या कर्मां)मधून दिसणारे आणि न दिसणारे (physical and intangible) फायदे नष्ट होतील.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    इतरांना सुख मिळत आहे, हे पाहून आनंद न झाल्यास आपल्या चांगल्या कर्मांचे फळ मिळत नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ७९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    स्वगुणे कीर्त्यमाने च परसौख्यमपीच्छसि।

    कीर्त्यमाने परगुणे स्वसौख्यमपि नेच्छसि॥ ७९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    स्वतःच्या गुणांची स्तुती केल्याने तुला आनंद होतो आणि दुसऱ्यांनाही सुख मिळावे, असे वाटते. पण दुसऱ्यांच्या गुणांची स्तुती केल्याने तुला आनंद होत नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात माणसाच्या स्वार्थी वृत्तीवर प्रकाश टाकला आहे. स्वतःची स्तुती ऐकायला आवडते, पण दुसऱ्यांची स्तुती सहन होत नाही.

**श्लोक ८०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    बोधिचित्तं समुत्पाद्य सर्वसत्त्वसुखेच्छया।

    स्वयं लब्धसुखेष्वद्य कस्मात्सत्त्वेषु कुप्यसि॥ ८०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    सर्व प्राण्यांच्या सुखाच्या इच्छेसाठी बोधिचित्त (enlightened mind) उत्पन्न करून स्वतःला सुख मिळत असेल, तर प्राण्यांवर क्रोध का करतोस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    बोधिचित्त (enlightened mind) जागृत करून जर प्राण्यांवर क्रोध करत असाल, तर ते योग्य नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**६ क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः (श्लोक ८१-९०)**

**श्लोक ८१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    त्रैलोक्यपूज्यं बुद्धत्वं सत्त्वानां किल वाञ्छसि।

    सत्कारमित्वरं दृष्ट्वा तेषां किं परिदह्यसे॥ ८१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    तू खरोखरच प्राण्यांसाठी त्रैलोक्यात पूजनीय बुद्धत्व (Buddhahood) इच्छितोस, तर त्यांचा क्षणिक (transient) सत्कार (honour) पाहून का जळतोस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जर आपल्याला प्राण्यांना बुद्धत्व प्राप्त व्हावे, असे वाटत असेल, तर त्यांच्या सत्कारामुळे जळणे योग्य नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ८२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    पुष्णाति यस्त्वया पोष्यं तुभ्यमेव ददाति सः।

    कुटुम्बजीविनं लब्ध्वा न हृष्यसि प्रकुप्यसि॥ ८२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्याचे तू पालनपोषण करतोस, तोच (प्राणी) तुला देतो. कुटुंबाचे पालनपोषण करणाऱ्याला (प्राण्याला) मिळाल्यावर तू आनंदित होत नाहीस, (उलट) क्रोध करतोस.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या कुटुंबाचे पालनपोषण करणाऱ्या प्राण्यांवर क्रोध करणे अयोग्य आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ८३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    स किं नेच्छसि सत्त्वानां यस्तेषां बोधिमिच्छति।

    बोधिचित्तं कुतस्तस्य योऽन्यसंपदि कुप्यति॥ ८३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जो प्राण्यांना बोधी (enlightenment) मिळण्याची इच्छा करतो, तो प्राण्यांचे भले का इच्छित नाही? दुसऱ्याच्या समृद्धीवर (prosperity) क्रोध करणाऱ्याला बोधिचित्त (enlightened mind) कुठून प्राप्त होणार?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    इतरांच्या समृद्धीवर क्रोध केल्यास बोधिचित्त प्राप्त होत नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ८४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यदि तेन न तल्लब्धं स्थितं दानपतेर्गृहे।

    सर्वथापि न तत्तेऽस्ति दत्तादत्तेन तेन किम्॥ ८४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर ते (दान) त्याला मिळाले नाही, (आणि) ते दानशूराच्या (दान देणाऱ्याच्या) घरीच राहिले, तरीसुद्धा ते तुला मिळत नाही. त्याने दिले किंवा नाही दिले, तरी तुला काय फरक पडतो?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दान दुसऱ्याला मिळाले किंवा नाही, तरी दानशूर व्यक्तीला त्याचे फळ मिळतेच. त्यामुळे, दानामुळे दुसऱ्याला फायदा झाला नाही, तर आपल्याला काय मिळेल, असा विचार करणे चुकीचे आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ८५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    किं वारयतु पुण्यानि प्रसन्नान् स्वगुणानथ।

    लभमानो न गृह्णातु वद केन न कुप्यसि॥ ८५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    तो (प्राणी) पुण्यकर्मांना, प्रसन्न (आनंदी) असणाऱ्या स्वतःच्या गुणांना का थांबवतो? लाभ मिळत असताना तो का स्वीकारत नाही? सांग, तू कशाने क्रोधित होत नाहीस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या जगात लोक अनेक कारणांनी क्रोधित होतात, पण क्रोधावर नियंत्रण ठेवणे आवश्यक आहे, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ८६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    न केवलं त्वमात्मानं कृतपापं न शोचसि।

    कृतपुण्यैः सह स्पर्धामपरैः कर्तुमिच्छसि॥ ८६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    तू स्वतः केलेल्या पापांचे दुःख मानत नाहीस, उलट पुण्य केलेल्या दुसऱ्यांशी स्पर्धा करू इच्छितोस.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या पापांचे दुःख मानण्याऐवजी इतरांशी स्पर्धा करणे योग्य नाही, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ८७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    जातं चेदप्रियं शत्रोस्त्वत्तुष्ट्या किं पुनर्भवेत्।

    त्वदाशंसनमात्रेण न चाहेतुर्भविष्यति॥ ८७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    शत्रूंना जर काही वाईट झाले, तर तुझ्या आनंदाने (तुला) काय मिळणार आहे? तुझ्या केवळ इच्छेमुळे ते (दुःख) विनाकारण होणार नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शत्रूंना दुःख झाले, तर आनंद मानण्यात काही अर्थ नाही, कारण त्यामुळे आपल्याला काहीही मिळत नाही. आपल्या केवळ इच्छेमुळे कोणालाही विनाकारण दुःख होत नाही.

**श्लोक ८८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अथ त्वदिच्छया सिद्धं तद्दुःखे किं सुखं तव।

    अथाप्यर्थो भवेदेवमनर्थः को न्वतः परः॥ ८८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर ते तुझ्या इच्छेने घडले, तर त्यांच्या दुःखात तुला काय सुख मिळणार आहे? आणि जरी काही अर्थ (फायदा) झाला, तरी यापेक्षा मोठा अनर्थ कोणता?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुसऱ्यांच्या दुःखातून सुख मिळवणे हे अत्यंत निंदनीय आहे. जरी त्यातून काही फायदा झाला, तरी तो अनर्थापेक्षा कमी नाही.

**श्लोक ८९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    एतद्धि बडिशं घोरं क्लेशबाडिशिकार्पितम्।

    यतो नरकपालास्त्वां क्रीत्वा पक्ष्यन्ति कुम्भिषु॥ ८९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    हा भयंकर गळ (hook) आहे, जो क्लेशांनी (suffering) भरलेला आहे. ज्यामुळे नरकाचे रक्षक तुला विकत घेऊन कुंभीमध्ये (नरकात) टाकतील.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्रोधाला क्लेशांनी भरलेला भयंकर गळ म्हटले आहे. क्रोधाच्या आहारी गेल्याने नरकात जावे लागते.

**श्लोक ९०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    स्तुतिर्यशोऽथ सत्कारो न पुण्याय न चायुषे।

    न बलार्थं न चारोग्ये न च कायसुखाय मे॥ ९०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    स्तुती, यश आणि सत्कार (honour) माझ्यासाठी पुण्य, आयुष्य, बल, आरोग्य आणि शारीरिक सुखासाठी नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    स्तुती, यश आणि सत्कार हे क्षणिक सुख देणारे आहेत, पण ते पुण्य, आयुष्य किंवा आरोग्य वाढवत नाहीत. त्यामुळे, त्यांच्या मागे धावणे व्यर्थ आहे.

**श्लोक ९१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    एतावांश्च भवेत्स्वार्थो धीमतः स्वार्थवेदिनः।

    मद्यद्यूतादि सेव्यं स्यान्मानसं सुखमिच्छता॥ ९१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    स्वतःचा अर्थ (हेतू) जाणणाऱ्या बुद्धिमान माणसाचा एवढाच स्वार्थ असतो की, त्याने मानसिक सुखाच्या इच्छेने मद्य (alcohol) आणि जुगार (gambling) इत्यादींचे सेवन करावे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मद्य आणि जुगार यांसारख्या व्यसनांमुळे क्षणिक सुख मिळते, पण ते दीर्घकाळ दुःखाचे कारण ठरतात. त्यामुळे, बुद्धिमान माणसाने यांपासून दूर राहावे.

**श्लोक ९२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यशोर्थं हारयन्त्यर्थमात्मानं मारयन्त्यपि।

    किमक्षराणि भक्ष्याणि मृते कस्य च तत्सुखम्॥ ९२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    यशासाठी लोक धन गमावतात आणि स्वतःला मारून टाकतात. अक्षरं (words of praise) काय खायचे आहेत? आणि मेल्यावर ते सुख कोणाला मिळणार आहे?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    यशाच्या लोभापायी लोक आपले जीवन आणि धन गमावतात. पण यशाचे शब्द खाण्याचे नसतात आणि मेल्यावर त्या सुखाचा उपभोग कोण घेणार?, हा प्रश्न या श्लोकात विचारला आहे.

**श्लोक ९३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यथा पांशुगृहे भिन्ने रोदित्यार्तरवं शिशुः।

    तथा स्तुतियशोहानौ स्वचित्तं प्रतिभाति मे॥ ९३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जसे मातीच्या घरात भेद (crack) पडल्यावर लहान मुल रडते, तसेच स्तुती आणि यश कमी झाल्यावर माझे चित्त (मन) मला दिसते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    स्तुती आणि यश क्षणभंगुर (temporary) असतात. ते कमी झाल्यावर दुःखी होणे हे मातीच्या घरात crack पडल्यावर रडणाऱ्या मुलासारखे आहे.

**६ क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः (श्लोक ९४-१००)**

**श्लोक ९४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    शब्दस्तावदचित्तत्वात् स मां स्तौतीत्यसंभवः।

    परः किल मयि प्रीत इत्येतत्प्रीतिकारणम्॥ ९४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    शब्द तर अचेतन (non-living) असल्यामुळे तो माझी स्तुती करतो, हे शक्य नाही. दुसरा (माणूस) माझ्यावर प्रसन्न (happy) आहे, हे आनंदाचे कारण आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    स्तुती ही केवळ शब्दांचा खेळ आहे. खरा आनंद दुसऱ्या व्यक्तीच्या मनात आपल्याबद्दल प्रेम आणि आदर असल्यामुळे मिळतो.

**श्लोक ९५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अन्यत्र मयि वा प्रीत्या किं हि मे परकीयया।

    तस्यैव तत्प्रीतिसुखं भागो नाल्पोऽपि मे ततः॥ ९५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    दुसऱ्या ठिकाणी किंवा माझ्यामध्ये असलेल्या प्रेमाने मला काय मिळणार आहे? ते प्रेम आणि सुख त्याचेच आहे, त्यातून मला थोडासुद्धा वाटा मिळणार नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दुसऱ्यांच्या प्रेमाचा आपल्याला काहीही फायदा होत नाही, कारण ते सुख त्यांचे स्वतःचे असते.

**श्लोक ९६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तत्सुखेन सुखित्वं चेत्सर्वत्रैव ममास्तु तत्।

    कस्मादन्यप्रसादेन सुखितेषु न मे सुखम्॥ ९६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर त्याच्या सुखाने सुख मिळत असेल, तर ते मला सर्वत्र मिळू दे. मग दुसऱ्याच्या कृपेने सुखी झालेल्यांमध्ये मला सुख का मिळत नाही?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जर दुसऱ्याच्या सुखात आपल्याला आनंद मिळत असेल, तर जगात सर्व सुखी असले पाहिजेत, असे आपल्याला का वाटत नाही?

**श्लोक ९७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तस्मादहं स्तुतोऽस्मीति प्रीतिरात्मनि जायते।

    तत्राप्येवमसंबन्धात् केवलं शिशुचेष्टितम्॥ ९७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    म्हणून, माझी स्तुती झाली, या विचाराने जर मनात आनंद होत असेल, तर ते केवळ बालिश (childish) कृत्य आहे, कारण त्याचा काही संबंध नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    स्तुतीमुळे आनंदित होणे हे बालिश कृत्य आहे, कारण स्तुतीचा आपल्या आत्म्याशी काहीही संबंध नाही.

**श्लोक ९८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    स्तुत्यादयश्च मे क्षेमं संवेगं नाशयन्त्यमी।

    गुणवत्सु च मात्सर्यं संपत्कोपं च कुर्वते॥ ९८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    आणि स्तुती इत्यादी (गोष्टी) माझे कल्याण आणि वैराग्य (detachment) नष्ट करतात, गुणवान लोकांबद्दल मत्सर (jealousy) निर्माण करतात आणि संपत्तीमुळे क्रोध उत्पन्न करतात.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    स्तुतीमुळे कल्याण आणि वैराग्य नष्ट होते, गुणवान लोकांविषयी मत्सर वाटतो आणि संपत्तीमुळे क्रोध येतो.

**श्लोक ९९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तस्मात्स्तुत्यादिघाताय मम ये प्रत्युपस्थिताः।

    अपायपातरक्षार्थं प्रवृत्ता ननु ते मम॥ ९९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    म्हणून, स्तुती इत्यादींपासून वाचवण्यासाठी जे माझ्या समोर उभे आहेत, ते खरोखरच मला वाईट मार्गावर जाण्यापासून वाचवण्यासाठी आले आहेत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जे लोक आपल्याला स्तुती आणि यशाच्या मोहापासून वाचवतात, ते आपले खरे हितचिंतक आहेत. ते आपल्याला वाईट मार्गावर जाण्यापासून वाचवतात.

**श्लोक १००**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मुक्त्यर्थिनश्चायुक्तं मे लाभसत्कारबन्धनम्।

    ये मोचयन्ति मां बन्धाद्द्‍वेषस्तेषु कथं मम॥ १००॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मोक्ष (salvation) इच्छिणाऱ्या माझ्यासाठी लाभ आणि सत्कार (honour) हे बंधन अयोग्य आहे. जे मला या बंधनातून मुक्त करतात, त्यांच्याबद्दल माझ्या मनात द्वेष कसा असेल?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मोक्ष मिळवण्यासाठी लाभ आणि सत्कार यांसारख्या बंधनांपासून दूर राहणे आवश्यक आहे. जे आपल्याला या बंधनांपासून मुक्त करतात, त्यांच्याबद्दल कृतज्ञता बाळगावी, द्वेष नाही.

**६ क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः (श्लोक १०१-११०)**

**श्लोक १०१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    दुःखं प्रवेष्टुकामस्य ये कपाटत्वमागताः।

    बुद्धाधिष्ठानत इव द्वेषस्तेषु कथं मम॥ १०१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    दुःखात प्रवेश करू इच्छिणाऱ्या (माझ्यासाठी) जे दारासारखे (कपाट) आले आहेत, (ते) बुद्धांच्या कृपेसारखे आहेत, त्यांच्याबद्दल माझ्या मनात द्वेष कसा असेल?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जे लोक आपल्याला दुःखांपासून वाचवतात, ते बुद्धांच्या कृपेसारखे आहेत. त्यांच्याबद्दल द्वेष बाळगणे अयोग्य आहे.

**श्लोक १०२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    पुण्यविघ्नः कृतोऽनेनेत्यत्र कोपो न युज्यते।

    क्षान्त्या समं तपो नास्ति नन्वेतत्तदुपस्थितम्॥ १०२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    याने माझ्या पुण्यात विघ्न (अडथळा) आणला, यावर क्रोध करणे योग्य नाही. क्षमेसारखे दुसरे तप नाही आणि तेच आता उपस्थित झाले आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    पुण्यकर्मात अडथळा आल्यास क्रोध न करता, क्षमाशील राहावे, कारण क्षमा हेच सर्वात मोठे तप आहे.

**श्लोक १०३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अथाहमात्मदोषेण न करोमि क्षमामिह।

    मयैवात्र कृतो विघ्नः पुण्यहेतावुपस्थইতে॥ १०३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जर मी माझ्या स्वतःच्या दोषामुळे इथे क्षमा करत नाही, तर पुण्य मिळवण्याच्या संधीत मीच विघ्न आणले आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्षमा न केल्यास आपणच आपल्या पुण्यात अडथळा निर्माण करतो.

**श्लोक १०४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यो हि येन विना नास्ति यस्मिंश्च सति विद्यते।

    स एव कारणं तस्य स कथं विघ्न उच्यते॥ १०४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जो ज्याच्याशिवाय अस्तित्वात नाही आणि ज्याच्या असण्यानेच अस्तित्वात आहे, तोच त्याचे कारण आहे, मग त्याला विघ्न (अडथळा) कसे म्हणावे?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात कार्यकारणभावाचे (cause and effect) तत्त्वज्ञान मांडले आहे. प्रत्येक गोष्टीला कारण असते आणि ते कारणच त्या गोष्टीचे मूळ आहे.

**श्लोक १०५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    न हि कालोपपन्नेन दानविघ्नः कृतोऽर्थिना।

    न च प्रव्राजके प्राप्ते प्रव्रज्याविघ्न उच्यते॥ १०५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    वेळेवर आलेल्या याचकाने (beggar) दानात विघ्न आणले असे होत नाही आणि संन्यासी आल्यावर संन्यास (प्रव्रज्या) घेण्यात विघ्न आले असे म्हटले जात नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    याचक आणि संन्यासी हे दानाच्या आणि संन्यासाच्या संधीचे कारण आहेत, विघ्न नाहीत.

**श्लोक १०६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    सुलभा याचका लोके दुर्लभास्त्वपकारिणः।

    यतो मेऽनपराधस्य न कश्चिदपराध्यति॥ १०६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    जगात याचक (beggars) सहज मिळतात, पण अपकार करणारे (harm-doers) दुर्लभ आहेत. कारण मी निरपराध असल्यामुळे माझ्याशी कोणीही अपराध करत नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    अपकार करणारे लोक क्षमाशीलतेची संधी देतात, म्हणून ते दुर्लभ आहेत.

**श्लोक १०७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अश्रमोपार्जितस्तस्माद्गृहे निधिरिवोत्थितः।

    बोधिचर्यासहायत्वात् स्पृहणीयो रिपुर्मम॥ १०७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    म्हणून, घरात श्रमाशिवाय मिळालेल्या खजिन्याप्रमाणे (treasure), बोधिचर्येसाठी (path to enlightenment) सहायक असल्यामुळे माझा शत्रू स्पृहणीय (desirable) आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शत्रू हा बोधिचर्येसाठी सहायक असतो, कारण तो आपल्याला क्षमा आणि सहनशीलतेची संधी देतो.

**श्लोक १०८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मया चानेन चोपात्तं तस्मादेतत् क्षमाफलम्।

    एतस्मै प्रथमं देयमेतत्पूर्वा क्षमा यतः॥ १०८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मी आणि याने (शत्रूने) मिळून हे क्षमेचे फळ मिळवले आहे, म्हणून ते प्रथम त्याला द्यायला हवे, कारण त्याच्यामुळेच ही क्षमा (शक्य झाली).

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्षमेचे फळ मिळवण्यात शत्रूचाही वाटा असतो, म्हणून ते त्याला प्रथम द्यायला हवे.

**श्लोक १०९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    क्षमासिद्ध्याशयो नास्य तेन पूज्यो न चेदरिः।

    सिद्धिहेतुरचित्तोऽपि सद्धर्मः पूज्यते कथम्॥ १०९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    त्याच्या मनात क्षमा सिद्धीची (accomplishment of forgiveness) इच्छा नाही, म्हणून तो पूजनीय नाही, (असे म्हटले तर) सिद्धीचे कारण असलेला अचेतन (unconscious) सद्धर्म (true religion) कसा पूजला जातो?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शत्रू जरी क्षमेची इच्छा करत नसला, तरी तो क्षमेचे कारण असल्यामुळे पूजनीय आहे.

**श्लोक ११०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    अपकाराशयोऽस्येति शत्रुर्यदि न पूज्यते।

    अन्यथा मे कथं क्षान्तिर्भिषजीव हितोद्यते॥ ११०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    त्याच्या मनात अपकार (harm) करण्याची इच्छा आहे, म्हणून शत्रू पूजनीय नाही, (असे म्हटले तर) वैद्याप्रमाणे (doctor) माझे भले करणाऱ्या क्षमेची (सिद्धी) कशी होईल?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शत्रू हा वैद्याप्रमाणे आहे, जो आपल्याला क्षमाशील बनवून आपले भले करतो.

**६ क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः (श्लोक १११-१२२)**

**श्लोक १११**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तद्दुष्टाशयमेवातः प्रतीत्योत्पद्यते क्षमा।

    स एवातः क्षमाहेतुः पूज्यः सद्धर्मवन्मया॥ १११॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    त्याच्या दुष्ट इच्छेमुळेच क्षमा उत्पन्न होते. म्हणून, तोच क्षमेचे कारण असल्यामुळे, सद्धर्माप्रमाणे (true religion) माझ्यासाठी पूजनीय आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शत्रूची दुष्ट इच्छाच आपल्याला क्षमा करण्याची संधी देते, म्हणून तो सद्धर्माप्रमाणेच पूजनीय आहे.

**श्लोक ११२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    सत्त्वक्षेत्रं जिनक्षेत्रमित्यतो मुनिनोदितम्।

    एतानाराध्य बहवः संपत्पारं यतो गताः॥ ११२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    प्राण्यांचे क्षेत्र (realm of beings) हे जिनांचे (बुद्धांचे) क्षेत्र आहे, असे मुनींनी (बुद्धांनी) सांगितले आहे. कारण यांची आराधना करूनच अनेकजण संपत्तीच्या (spiritual wealth) पलीकडे गेले आहेत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    सर्व प्राण्यांची सेवा करणे हे बुद्धांची सेवा करण्यासारखेच आहे, कारण प्राण्यांची आराधना करूनच आध्यात्मिक संपत्ती मिळवता येते.

**श्लोक ११३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    सत्त्वेभ्यश्च जिनेभ्यश्च बुद्धधर्मागमे समे।

    जिनेषु गौरवं यद्वन्न सत्त्वेष्विति कः क्रमः॥ ११३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    प्राणी आणि जिन (बुद्ध) यांच्यापासून बुद्धधर्म सारखाच मिळतो. मग जिनांना (बुद्धांना) जसा आदर दिला जातो, तसा प्राण्यांना का नाही दिला जात? हा कोणता क्रम आहे?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    या श्लोकात प्रश्न विचारला आहे की, जर प्राणी आणि बुद्ध दोघेही बुद्धधर्माचे स्रोत आहेत, तर त्यांच्यात भेदभाव का केला जातो?

**श्लोक ११४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    आशयस्य च माहात्म्यं न स्वतः किं तु कार्यतः।

    समं च तेन माहात्म्यं सत्त्वानां तेन ते समाः॥ ११४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    इच्छेचे (intention) माहात्म्य स्वतःमध्ये नाही, तर कार्यातून आहे. त्यामुळे प्राण्यांचे माहात्म्य (त्यांच्यामुळे होणाऱ्या कार्यातून) सारखेच आहे, म्हणून ते (प्राणी आणि बुद्ध) समान आहेत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    इच्छेपेक्षा कार्याला अधिक महत्त्व आहे. प्राणी आणि बुद्ध दोघेही आपल्याला पुण्यकर्म करण्याची संधी देतात, म्हणून ते समान आहेत.

**श्लोक ११५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    मैत्र्याशयश्च यत्पूज्यः सत्त्वमाहात्म्यमेव तत्।

    बुद्धप्रसादाद्यत्पुण्यं बुद्धमाहात्म्यमेव तत्॥ ११५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    मैत्रीची भावना (friendly intention) पूजनीय आहे, हे प्राण्यांचेच माहात्म्य आहे. बुद्धांच्या कृपेने जे पुण्य मिळते, ते बुद्धांचेच माहात्म्य आहे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    मैत्री आणि पुण्य हे अनुक्रमे प्राणी आणि बुद्धांच्या माहात्म्यामुळे मिळतात, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक ११६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    बुद्धधर्मागमांशेन तस्मात्सत्त्वा जिनैः समाः।

    न तु बुद्धैः समाः केचिदनन्तांशैर्गुणार्णवैः॥ ११६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    बुद्धधर्माचा अंश मिळण्याच्या बाबतीत प्राणी जिनांसारखे (बुद्धांसारखे) समान आहेत. पण गुणांच्या अनंत सागराच्या बाबतीत कोणीही बुद्धांसारखे समान नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राणी आणि बुद्ध दोघेही बुद्धधर्माचा मार्ग दाखवतात, पण बुद्धांचे गुण अनंत आहेत.

**श्लोक ११७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    गुणसारैकराशीनां गुणोऽणुरपि चेत्क्वचित्।

    दृश्यते तस्य पूजार्थं त्रैलोक्यमपि न क्षमम्॥ ११७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    गुणांच्या सारभूत राशी (essence of virtues) असलेल्या (बुद्धां)मध्ये जर कुठे थोडासाही गुण दिसला, तर त्याच्या पूजेसाठी त्रैलोक्य (three worlds) सुद्धा पुरेसे नाही.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    बुद्धांच्या गुणांचे माहात्म्य इतके मोठे आहे की, त्यांच्या पूजेसाठी त्रैलोक्यसुद्धा कमी पडते.

**श्लोक ११८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    बुद्धधर्मोदयांशस्तु श्रेष्ठः सत्त्वेषु विद्यते।

    एतदंशानुरूप्येण सत्त्वपूजा कृता भवेत्॥ ११८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    बुद्धधर्माच्या उदयाचा (rise of Buddhahood) श्रेष्ठ अंश प्राण्यांमध्ये असतो. या अंशानुसारच प्राण्यांची पूजा केली पाहिजे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्रत्येक प्राण्यामध्ये बुद्ध बनण्याची क्षमता आहे, म्हणून त्यांची पूजा केली पाहिजे.

**श्लोक ११९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    किं च निश्छद्मबन्धूनामप्रमेयोपकारिणाम्।

    सत्त्वाराधनमुत्सृज्य निष्कृतिः का परा भवेत्॥ ११९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    आणि निस्वार्थी (selfless) बंधू आणि अगणित उपकार करणाऱ्या प्राण्यांची आराधना सोडून दुसरी कोणती मोठी निष्कृती (atonement) असेल?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राण्यांची सेवा करणे हेच सर्वात मोठे प्रायश्चित्त आहे.

**श्लोक १२०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    भिन्दन्ति देहं प्रविशन्त्यवीचिं

    येषां कृते तत्र कृते कृतं स्यात्।

    महापकारिष्वपि तेन सर्वं

    कल्याणमेवाचरणीयमेषु॥ १२०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्यांच्यासाठी ते (बोधिसत्व) शरीराचे तुकडे करतात, अवीची नरकात प्रवेश करतात, त्यांच्यासाठी (प्राण्यांसाठी) केलेले कार्य (कृत) होते. म्हणून, मोठ्या अपकार करणाऱ्यांवर सुद्धा सर्व कल्याणकारक (auspicious) आचरणच करायला हवे.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    बोधिसत्व प्राण्यांसाठी अनेक दुःख सहन करतात, म्हणून आपणही प्राण्यांशी चांगले वागले पाहिजे, जरी ते आपल्याला त्रास देत असले तरी.

**श्लोक १२१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    स्वयं मम स्वामिन एव तावद्

    यदर्थमात्मन्यपि निर्व्यपेक्षाः।

    अहं कथं स्वामिषु तेषु तेषु

    करोमि मानं न तु दासभावम्॥ १२१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    माझे स्वामी (बुद्ध) स्वतःच ज्यांच्यासाठी (प्राण्यांसाठी) स्वतःची सुद्धा पर्वा करत नाहीत, मग मी त्या स्वामींवर (प्राण्यांवर) गर्व कसा करू, दासभाव (servitude) का ठेवू नये?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    जेव्हा बुद्ध प्राण्यांसाठी स्वतःची पर्वा करत नाहीत, तेव्हा आपण प्राण्यांशी आदराने वागले पाहिजे आणि त्यांची सेवा केली पाहिजे.

**श्लोक १२२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    येषां सुखे यान्ति मुदं मुनीन्द्राः

    येषां व्यथायां प्रविशन्ति मन्युम्।

    तत्तोषणात्सर्वमुनीन्द्रतुष्टि -

    स्तत्रापकारेऽपकृतं मुनीनाम्॥ १२२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्यांच्या सुखाने मुनींद्र (बुद्ध) आनंदित होतात आणि ज्यांच्या दुःखाने त्यांना दुःख होते, त्यांच्या समाधानाने सर्व मुनींद्र (बुद्ध) संतुष्ट होतात आणि त्यांचा अपमान केल्याने मुनींचा (बुद्धांचा) अपमान होतो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राण्यांना सुखी ठेवल्याने बुद्ध संतुष्ट होतात आणि त्यांना दुःख दिल्याने बुद्धांना दुःख होते.

**६ क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः (श्लोक १२३-१३४)**

**श्लोक १२३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    आदीप्तकायस्य यथा समन्ता-

    न्न सर्वकामैरपि सौमनस्यम्।

    सत्त्वव्यथायामपि तद्वदेव

    न प्रीत्युपायोऽस्ति दयामयानाम्॥ १२३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्याप्रमाणे जळत्या शरीराला सर्व इच्छा असूनही आनंद मिळत नाही, त्याचप्रमाणे प्राण्यांच्या दुःखात दयाळू (compassionate) लोकांना आनंदाचा कोणताही उपाय नसतो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    दयाळू लोकांना प्राण्यांचे दुःख पाहून आनंद होऊ शकत नाही, जसे जळत्या शरीराला आनंद होऊ शकत नाही.

**श्लोक १२४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तस्मान्मया यज्जनदुःखदेन

    दुःखं कृतं सर्वमहाकृपाणाम्।

    तदद्य पापं प्रतिदेशयामि

    यत्खेदितास्तन्मुनयः क्षमन्ताम्॥ १२४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    म्हणून, मी लोकांना दुःख देऊन जे दुःख सर्व महाकृपाळू (बुद्धांना) दिले आहे, ते पाप आज मी कबूल करतो. ज्यामुळे मुनी (बुद्ध) दुःखी झाले, ते मला क्षमा करोत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    आपल्या चुकीमुळे इतरांना दुःख दिल्याने बुद्धांनाही दुःख होते. म्हणून, आपण आपल्या पापांची कबुली देऊन क्षमा मागितली पाहिजे.

**श्लोक १२५**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    आराधनायाद्य तथागतानां

    सर्वात्मना दास्यमुपैमि लोके।

    कुर्वन्तु मे मूर्घ्नि पदं जनौघा

    विघ्नन्तु वा तुष्यतु लोकनाथः॥ १२५॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    तथागतांच्या (बुद्धांच्या) आराधनेसाठी आज मी या जगात पूर्णपणे दासभाव (servitude) स्वीकारतो. लोकांचे समूह माझ्या डोक्यावर पाय ठेवोत किंवा मला त्रास देवोत, (त्यामुळे) लोकनाथ (बुद्ध) संतुष्ट होवोत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    बुद्धांना प्रसन्न करण्यासाठी सर्व प्राण्यांची सेवा करण्याची आणि त्यांचे दुःख सहन करण्याची तयारी दर्शविली आहे.

**श्लोक १२६**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    आत्मीकृतं सर्वमिदं जगत्तैः।

    कृपात्मभिर्नैव हि संशयोऽस्ति।

    दृश्यन्त एते ननु सत्त्वरूपा-

    स्त एव नाथाः किमनादरोऽत्र॥ १२६॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    या कृपाळू (बुद्धांनी) हे सर्व जग आपले मानले आहे, यात काही शंका नाही. हे खरोखरच प्राण्यांच्या रूपात दिसणारे तेच स्वामी (बुद्ध) आहेत, मग त्यांचा अनादर का?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    सर्व प्राणी हे बुद्धांचेच रूप आहेत, म्हणून त्यांचा अनादर करू नये.

**श्लोक १२७**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तथागताराधनमेतदेव

    स्वार्थस्य संसाधनमेतदेव।

    लोकस्य दुःखापहमेतदेव

    तस्मान्ममास्तु व्रतमेतदेव॥ १२७॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    हेच तथागतांची (बुद्धांची) आराधना आहे, हेच स्वतःच्या स्वार्थाचे साधन आहे आणि हेच जगाचे दुःख दूर करणारे आहे. म्हणून, हेच माझे व्रत असो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राण्यांची सेवा करणे हेच बुद्धांची आराधना आहे, स्वतःच्या स्वार्थाचे साधन आहे आणि जगाचे दुःख दूर करण्याचा मार्ग आहे.

**श्लोक १२८**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यथैको राजपुरुषः प्रमन्थाति महाजनम्।

    विकर्तुं नैव शक्नोति दीर्घदर्शी महाजनः॥ १२८॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    ज्याप्रमाणे एखादा राजाचा माणूस मोठ्या लोकांवर अत्याचार करतो, (तेव्हा) दूरदृष्टी असलेले मोठे लोक त्याला विरोध करू शकत नाहीत.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    शक्तिशाली व्यक्तीच्या अत्याचाराला सामान्य लोक विरोध करू शकत नाहीत, हे या श्लोकात सांगितले आहे.

**श्लोक १२९**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यस्मान्नैव स एकाकी तस्य राजबलं बलम्।

    तथा न दुर्बलं कंचिदपराद्धं विमानयेत्॥ १२९॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    कारण तो एकटा नसतो, राजाचे बळ हेच त्याचे बळ असते. त्याचप्रमाणे, कोणत्याही दुर्बळ, अपराधी माणसाचा अपमान करू नये.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    कोणत्याही दुर्बळ माणसाचा अपमान करू नये, कारण त्यालाही कोणाचातरी पाठिंबा असतो.

**श्लोक १३०**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    यस्मान्नरकपालाश्च कृपावन्तश्च तद्बलम्।

    तस्मादाराधयेत्सत्त्वान् भृत्यश्चण्डनृपं यथा॥ १३०॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    कारण नरकाचे रक्षक आणि कृपावंत (बुद्ध) हे त्याचे बळ आहेत. म्हणून, प्राण्यांची आराधना करावी, जसा सेवक क्रूर राजाची (सेवा करतो).

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राण्यांना नरकाचे रक्षक आणि बुद्ध दोघांचाही पाठिंबा असतो, म्हणून त्यांची आराधना केली पाहिजे.

**श्लोक १३१**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    कुपितः किं नृपः कुर्याद्येन स्यान्नरकव्यथा।

    यत्सत्त्वदौर्मनस्येन कृतेन ह्यनुभूयते॥ १३१॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    क्रोधित झालेला राजा असे काय करू शकतो, ज्यामुळे नरकासारख्या वेदना होतील? ज्या (वेदना) प्राण्यांना दुःख दिल्याने खरोखरच अनुभवल्या जातात.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राण्यांना दुःख दिल्याने होणाऱ्या वेदना या राजाच्या क्रोधापेक्षाही भयंकर असतात.

**श्लोक १३२**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    तुष्टः किं नृपतिर्दद्याद्यद्बुद्धत्वसमं भवेत्।

    यत्सत्त्वसौमनस्येन कृतेन ह्यनुभूयते॥ १३२॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    प्रसन्न झालेला राजा असे काय देऊ शकतो, जे बुद्धत्वाच्या बरोबरीचे असेल? जे (बुद्धत्व) प्राण्यांना आनंद दिल्याने खरोखरच अनुभवले जाते.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राण्यांना आनंद दिल्याने बुद्धत्व प्राप्त होते, जे राजाच्या कोणत्याही दानापेक्षा श्रेष्ठ आहे.

**श्लोक १३३**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    आस्तां भविष्यद्बुद्धत्वं सत्त्वाराधनसंभवम्।

    इहैव सौभाग्ययशःसौस्थित्यं किं न पश्यसि॥ १३३॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    प्राण्यांच्या आराधनेने मिळणारे भविष्यकाळातील बुद्धत्व बाजूला ठेव. इथेच (या जगात) सौभाग्य, यश आणि स्थिरता का पाहत नाहीस?

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    प्राण्यांची सेवा केल्याने केवळ भविष्यातच नाही, तर या जगातही सौभाग्य, यश आणि स्थिरता मिळते.

**श्लोक १३४**

*   **मूल श्लोक (संस्कृत):**

    प्रासादिकत्वमारोग्यं प्रामोद्यं चिरजीवितम्।

    चक्रवर्तिसुखं स्फीतं क्षमी प्राप्नोति संसरन्॥ १३४॥

*   **मराठी अनुवाद:**

    संसारात फिरताना क्षमाशील (माणूस) प्रसन्नता, आरोग्य, आनंद, दीर्घायुष्य आणि चक्रवर्ती राजाचे विशाल सुख प्राप्त करतो.

*   **मराठी भाष्य/विश्लेषण:**

    क्षमाशील माणसाला या जगात अनेक प्रकारचे सुख प्राप्त होते.

**इति क्षान्तिपारमिता नाम षष्ठः परिच्छेदः॥*